معرفی سه تار و آشنایی با اجزا و کوک ساز سه تار : سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) ...

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد

 

آشنایی با ساز سه تار 

سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا رواج داشته است برخی از جمله عده‌ای از عرفا به ساز سه تار «اوتار» نیز می‌گویند. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند.

ساز سه‌تار

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت سه تار نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار را را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند بلكه با ناخن (انگشت سبابه)، نواخته می‌شود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌ آن مانند تنبور و دوتار و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است.

 

تاریخچه سه تار

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند).

 

با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود) به این ساز را درک کرده اند. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند.سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به ساز سه‌تار افزوده است.

 

چگونگی نواختن سه تار

سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند. سه‌تار در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می گیرد به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست نوازنده است. نوازنده سر انگشتان دست چپ را روی پرده های(دستان) دسته حرکت می دهد و با ناخن سبابه دست راست بر آن زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن ایستاده هم می نوازند.

 

اجزا سه تار

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.

 

•کاسه طنینی سه تار

• صفحه رو

• خرک

• دسته سه‌تار

• پرده

• شیطانک

• سرپنجه

• سیم گیر

• تعداد و جنس سیم‌ها در ساز سه تار

• گوشی

 

قسمت‌های مختلف سه‌تار:

دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریکتر است و به صورت لوله‌ای تو پُر از چوب ساخته می‌شود

 

•  کاسه طنینی سه تار: کاسه طنینی از اجزای سه تار می باشد که کاسه‌ای گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهنه آن صفحه چوبی قرار دارد. کاسه سه تار را هم یک تکه و هم از ترک‌های به هم متصل شده چوب می‌سازند و به منظور زیبایی گاهی طرح‌هایی با صدف یا استخوان روی آن نصب می‌کنند. کاسه سه تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور است ولی کوچک‌تر از آنها و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود.

 

• صفحه رو: صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ‌های کوچکی روی آن ایجاد می‌کنند که خروج صدا را از کاسه طنینی سه تار میسر می‌سازد.

 

• خرک سه تار: خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی متر و ارتفاع 7 میلی متر است. سطح زیرین مسطح آن روی صفحه قرار می‌گیرد. روی خرک سه تار شیارهایی وجود دارد که سیم از روی آن عبور کرده و از هم جدا نگه داشته می‌شود.

• دسته سه تار: دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریکتر است و به صورت لوله‌ای تو پُر به قطر تقریبی 2.5 و طول 40 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته می‌شود. روی دسته سه تار مسطح و پشت آن نیم دایره است و پرده‌ها روی آن بسته می‌شوند. دسته سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل می‌شود.

 

• پرده سه تار: پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند.

 

تعداد پرده‌های سه تار ۲۶ عدد است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است. شایان ذکر است امروزه به مدد دیدگاه متجدد اساتید ساخت سه‌تار نظیر استاد محمدرضا ژاله استفاده از پرده هایی از جنس نایلون کمک با ارزشی به نوازندگان سه تار به حساب می‌آید. چرا که این جنس پرده اولا حرکت دست نوازنده سه‌تار را به روی دسته را آسان تر نموده ثانیا اجرای تکنیک ویبره (لرزش) با دست چپ را میسرتر از قبل نموده و ثالثا هیچگونه تغییری بر رنگ صوتی سه‌تار ندارد.

 

• شیطانک: شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز سه‌تار قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک سه تار در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.

 

• سرپنجه سه تار: سر پنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است و تعداد 4 گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‌اند. گاهی داخل سر پنجه را به طرف بیرون خالی می‌کنند و سیم‌ها مثل سیم‌های تار بسته می‌شوند. گاهی نیز ممکن است سر پنجه در امتداد دسته ساخته شود. در این صورت سیم‌ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی‌ها بسته می‌شوند.

 

• سیم گیر: سیم گیر از دیگر اجزای ساز سه تار می باشد که قطعه‌ای است چوبی و گاهی از جنس استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب می‌شود و گره سیم‌ها به شیار روی آن می‌افتند.

 

• تعداد و جنس سیم‌های سه تار : سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت‌های متفاوت است. سیم چهارم سه تار را مشتاق علیشاه به آن اضافه کرده است و برخی این سیم را به نام سیم مشتاق می‌شناسند. سیم یکم یا سیم سفید سه‌تار که از جنس فولاد است. سیم دوم یا سیم زرد سه‌تار نیز از جنس برنز است. سیم سوم یا سیم مشتاق یا زنگ که دقیقا هم‌جنس و هم اندازهٔ سیم یکم است. سیم چهارم سه‌تار که آن هم زرد رنگ است و از دیگر سیم‌ها قطورتر است.

 

• گوشی: سیم سه‌تار از یک طرف به سیم‌گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز سه‌تار بسته می‌شود. با پیچاندن گوشی‌ها ساز سه‌تار کوک می‌شود.

 

صدای ساز سه‌تار

 

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است

 

سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.

 

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز سه‌تار تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.

 

البته می بایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربه ای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات ساز سه‌تار نموده است. اجرای تک سیم هایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیک های مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی سه‌تار است.

 

کوک ساز سه‌تار

هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایه‌ی کوک سه‌تار و تار معمولا نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولا یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.

 

بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز سه‌تار بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم سه‌تار رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.

 

معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده سه‌تار و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز سه‌تار در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.

 

حالت‌های مختلف کوک سه‌تار

 

در ساز سه تار معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود

 

نامگذاری سیم‌های سه‌تار برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم سه‌تار همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول سه‌تار روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد.

 

به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک ( که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.

 

کوک سه تار در دستگاه ماهور

کوک ِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.

 

کوک سه تار در دستگاه شور

کوک سه‌تار در دستگاه شور همانند دستگاه ماهور بوده با این تفاوت که سیم ِ چهارم به جای نت دو، پنج پرده زیر شده و روی نت فا کوک می‌شود.

کوک سه‌تار در دستگاه شور به این صورت است:

به ترتیب از سیم یکم تا چهارم:

دو

سل

دو

فا

 

متعلقات شور

آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کرد با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوک ِ جداگانه‌ای هستند.

 

کوک سه تار در دستگاه همایون

کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقا مانند کوک ِ مورد استفاده در آواز ِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.

 

نوازندگان سه‌تار

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند

 

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامکار از جمله سه تار نوازان برجسته کشورمان هستند.

 

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر پادشا

منابع:

hamshahrionline.ir

sirvanperdivar.blogfa.com

ویدیو : معرفی سه تار و آشنایی با اجزا و کوک ساز سه تار