مرصع‌کاری، کیمیای هنر بر جان فلزات : تزیین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی ...
تزیین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی و همچنین آرایش آنها به طرز سیاه قلم و یا صور مختلف صنعتی است كه از دوران ساسانی در ایران معمول بوده و در دوره اسلام رو به زیبایی و كمال رفته است.
چون در شرع مبین اسلام استعمال ظروف سیمین و زرین منع گردیده و مكروه شناخته شده، هنرمندان سعی نموده اند با ساخت اشیایی از قبیل قاب قرآن، جا دعا و همچنین زینت آلات، هنر خویش را عرضه بدارند تا هم رسم و سنت قدیمی محفوظ ماند و هم از قوانین مذهبی سر پیچی نگردیده باشد.
یك نوع تزیین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف و یا اشیاء با نقش برجسته می باشد، به این ترتیب كه نقوش و یا كلماتی را كه برای تزیین شیی در نظر می گرفته اند قبلاً از فلز دیگری تهیه كرده، بعد آن را روی ظرف و یا شییی منظور، الصاق می نموده اند.
این طرز كار نه تنها برای آرایش اشیاء كوچك بلكه برای تزیینات اثاثه و یا اشیاء دیگر با وسعت بیشتر معمول بوده است. چنانكه ناصر خسرو در كتاب سفرنامه خویش موقعی كه از زیارت مكه صحبت به میان می آورد متذكر شده كه درهای خانه كعبه با نوشته های تزیینی و نقشهای هندسی و اسلیمی نقره كوب مزین بوده است.
روش دیگر تزیین عبارت بود از حك كلمه یا نقش منظور به وسیله قلمهای مخصوص و آنگاه سیاه نمودن این قسمتها با محلول نقره و سرب به طرز سیاه قلم. معمولاً در پایان كار، عمل صافكاری به وسیله سمباده صورت می گرفته است. برای فلزات محكم، كه دست قدرت حكاكی آنها را نداشت از چكش استفاده می شده است.
در موزهء ایران باستان تعدادی از این نوع ظروف نقره به اشكال مختلف از قبیل سینی، تنگ و جامهای كوچك و بزرگ متعلق به قرن پنجم هجری موجود است. بر روی بعضی از این ظروف نام ابی العباس ولكین بن هرون مولا، بین عباراتی كه جهت تزیین بكار برده شده مشاهده میگردد. و همچنین كلمه های بركت، سعادت، نعمت و سلامت كه همگی دعای خیر در حق صاحب ظرف است برروی این ظروف نقش شده است محل ساخت این ظروف به آذربایجان نسبت داده می شود.
در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای كمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار باقی مانده است. طرز ساخت و تكنیك معمول در این دوره با طرق مذكوره در فوق كاملاً متفاوت است. در این زمان برای تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شییی منظور را با ابزار مخصوص به هر شكل كه می خواستند گود نموده بعداً نقاط كنده شده را با فلز مورد نظر پر می نموده اند.
از قرون هفتم و هشتم هجری ظروف ترصیع شده با نقره، از قبیل شمعدانهای كوتاه و بلند، سینی و لگن، عود سوز، آفتابه و غیره به مقدار زیاد باقیمانده است. عده ای محل ساخت آنها را به شهر موصل در عراق نسبت می دهند، ولی همزمان با ساخت این ظروف، همدان، مشهد، اصفهان و زنجان را می توان در زمره مراكز مهم ساخت ظروف نقره كوب و مس كوب دانست.
شاید بتوان تصور نمود كه موصل مهمترین مركز فلز كاری این دوره بوده و نقاط دیگر از مكتب موصل تقلید نموده اند و یا اینكه هنرمندانی از موصل به نقاط دیگر مهاجرت و بكار كسب و تعلیم می پرداخته اند. بهترین نمونه این صنعت، تعدادی ظروف مفرغی نقره كوب است كه از بوزینجرد همدان، بدست آمده و برای نمونه به شرح یك آفتابه و لگن اكتفا می شود.
كلیه سطوح داخلی و خارجی لگن مفرغی، به اشكال و صور متنوع، نقره كوب شده است. تزیین دیواره خارجی، چهار طرح دایره ای شكل است كه در داخل آنها، نقوش شكارچی و با امیری كه بر تخت نشسته و در پایین آن نوازندگان مشغول رامشگری اند به چشم می خورند در حد فاصل دوایر، انسانهایی هدیه بدست در حال حركت مشاهده می گردند. در دست یكی از این افراد شییء شبیه جعبه و یا كشكول میباشد كه روی آن عبارت علی ابن حمودالموصلی كنده كاری شده است.
در لبه داخلی و خارجی و همچنین پایین لگن عباراتی بخط نسخ و ثلث دیده می شود. قسمت فوق العاده زیبا و جالب لگن، كف خارجی آن است كه با نقوش هندسی 6 ضلعی كه هر ضلع به شكل لوزی است تزیین یافته است.
داخل 6 ضلعی ها، گلهای شش پر و انسانهای نشسته كه بعضی مشغول نواختن آلات موسیقی و برخی صراحی در دست دارند مشاهده میگردد. نمونه دیگر، آفتابه مفرغی نقره كوبی است با دسته و لوله، كه دسته آن افتاده است. طرز ساخت آفتابه نیز عین لگن است كه ذكر آن رفت.
تنها مطلب جالب در اینجا امضای سازنده آن می باشد كه بر روی گردن آفتابه نقره كوب شده و اگر احتیاطاً این شبهه ایجاد می شد كه نام سازنده لگن ممكن است حقیقی نباشد و عبارت حمود الموصلی كه حك شده بعداً به آن اضافه شده امضای نقره كوب شده بر روی گردن آفتابه این شبهه را به كلی رفع می نماید.
اگر چه هنر فلزكاری در ادوار بعد بخصوص در دوران صفویه فوق العاده ترقی نمود و نمونه های جالبی از آن زمان در دست می باشد ولی ظروف نقره كوبی از این دوران با نقوش كنده كاری و یا مشبك تزیین شده اند.
از دوران قاجاریه، دو جعبه فولادی زر كوب با نوشته ی بخط نستعلیق، بطور برجسته در موزه ایران باستان موجود است كه تا اندازه ای می توان آنها را ادامه هنر نقره كوبی قرون هفتم و هشتم هجری تصور نمود.
منبع: khabaronline.ir
ویدیو : مرصع‌کاری، کیمیای هنر بر جان فلزات