راه‌های افزایش راندمان آبی و آبیاری در کشور : کشور ما از نظر منابع آب نسبت ...
با توجه به اینکه چندی است مشکل آب که هرازگاهی برخی از آن به عنوان بحران آب یاد می‌کنند بیشتر در سطح جامعه بخصوص رسانه‌ها مطرح می‌شود از این رو در زمینه موضوع کم آبی،راهکارهای حل مساله آب،تنش‌های اجتماعی ناشی از موضوع کم آبی و آب شیرین‌کن‌ها گپی صمیمی با استاد صاحب‌نظر و متخصص در امور آب داشتیم.دکتر مجید فاضلی عضو هیات علمی دانشکده آب و محیط زیست دانشگاه شهیدبهشتی معتقد است ما در کشور بحران آب نداریم بلکه معضل مدیریت آب را داریم. در ادامه متن گفت‌و‌گوی «مردم‌سالاری» با دکتر مجید فاضلی را می‌خوانید:
آقای دکتر مدت‌هاست بحث بحران آب و کم‌آبی در کشور از سوی رسانه‌ها و مسوولین مطرح می‌شود فلذا از شما به عنوان یک صاحب‌نظر و استاد واحد آب خواهشمندیم بحث بحران آب در ایران را تشریح نمائید و بفرمائید که چه کشورهایی مانند ایران دچار معضل این‌چنینی هستند و چه تدابیری اندیشیده‌اند؟
ایران در یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان قرار گرفته است که خاورمیانه و شمال آفریقا را در بر می‌گیرد.
میزان بارندگی اغلب کشورهای این منطقه کمتر از 50 میلیمتر در سال است و کشور ما با متوسط طولانی مدت بیش‌از 240 میلیمتر در سال در بین این کشورها جزو کشورهای پرآب تلقی میگردد.
تفاوت کشور ما با این کشورها که موجب بروز شرایط تنش آبی که برخی آن را بحران آب می‌نامند، در موارد زیر است:
- تراکم جمعیت در ایران از اغلب کشورهای مورد نظر بیشتر است.
- توزیع جمعیت و سایر مصرف‌کنندگان آب در کشور ما با شرایط توزیع جغرافیائی بارندگی و وجود منابع آب دیگر متناسب نیست. در حالی که در بیشتر کشورهای مشابه کلان‌شهرهای با جمعیت بیش‌از یک میلیون نفر یا وجود ندارد و یا شهر مورد نظر در مناطق ساحلی دریا و یا رودخانه‌های بزرگ واقع شده است.
- سرعت رشد فعالیت‌های کشاورزی در ایران از اغلب کشورهای منطقه بیشتر است و عدم وجود برنامه‌های مدون آمایش سرزمین، تکیه بر رشد تولید کشاورزی برای تامین امنیت غذائی، راندمان پائین آبیاری و عدم تناسب نوع و سطح کشت با ظرفیت منابع آب، موجب بروز تنش‌های آبی در کشور شده است.
مجموعه عوامل فوق در کنار رشد جمعیت باعث شده است که از مجموع بیش‌از 110 میلیارد متر مکعب ظرفیت منابع آب تجدیدپذیر کشور (اعم از آب‌های سطحی، زیرزمینی و منابع غیرمتعارف شامل آب زهکشی، پساب‌های کشاورزی، شهری و صنعتی) بالغ بر 83 درصد آن برداشت شود؛ در حالی که براساس نرمهای جهانی کشور‌هائی که بیش‌از 40 درصد منابع آب خود را برداشت نمایند در معرض تنش آبی خواهند بود. این مساله نشان می‌دهد که کشور ما با یک شرایط نامناسب آبی روبرو است.
بحران آب در صورت ادامه پیدا کردن چه مشکلاتی ایجاد خواهد کرد؟
چنانچه گفته شد همه مشکلات آبی ما مرتبط با کمبود آب نبوده و بیشتر به راندمان پائین تولید محصولات آبی و عدم توزیع مناسب منابع آبی و استقرار مبادی مصرف‌کننده اعم از صنعت، کشاورزی و شهری است.
ولی با این اوصاف اگر نهایت آب تولیدی فعلی کشور را به جمعیت تقسیم کنیم، میزان تخصیص سرانه آب در سال 1393 به کمتر از 1300 متر مکعب می‌رسد؛ این در حالی است که در نرمهای جهانی، تخصیص سرانه آب کمتر از 1000 متر مکعب در سال به معنی کمبود اقتصادی و کمتر از 500 متر مکعب در سال به معنی کمبود فیزیکی آب تلقی میگردد.
این مساله نشان می‌دهد که با روند رشد جمعیت در کشور حتی اگر بالاترین راندمان مصرف و بهترین تناسب مبادی تولید و مصرف آب هم به اجرا درآید در فاصله زمانی 10 تا 15 سال آینده، در صورتی که صرفا به منابع آب متعارف و قابل تجدید تکیه کنیم، وارد مرحله کم‌آبی خواهیم شد.
به نظر شما چه راهکارهایی برای مشکلات آب کشور می‌توانیم اجرا کنیم؟
همانطور که حدس می‌زنید، راه‌حل اساسی برای حل مشکلات تنش آبی در کشور را می‌توان به صورت زیر بسته‌بندی کرد:
- افزایش راندمان مصرف آب، به خصوص در بخش‌های کشاورزی و شهری با استفاده از برنامه‌ریزی برای استفاده از فناوری‌های نوین استخراج، توزیع و مصرف آب.
- افزایش نرخ بازیافت و بازچرخانی آب‌های مصرف شده و افزایش ظرفیت تامین آب ( در نتیجه افزایش تخصیص سرانه).
- انتقال منابع مصرف‌کننده آب مانند منابع جمعیتی و صنعتی به محدوده 60 کیلومتری دریاهای آزاد و تعدیل جمعیت کلان‌شهرهای کشور با جمعیت بیش‌از یک میلیون نفر از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، اهواز، شیراز،... و تامین آب مورد نیاز با شیرین‌سازی آب دریا. بدین ترتیب باز هم میزان آب تولیدی کشور افزایش یافته و تخصیص سرانه نیز به تناسب افزایش می‌یابد.
با توجه به زمزمه‌های کم‌آبی در ایران آیا برای زنده نگه داشتن سفره‌های آبی تدابیری در پیش‌رو داریم؟
همانطور که گفته شد، کشور ما از نظر منابع آب نسبت به کشورهای منطقه پرآب محسوب می‌شود و با اتخاذ تدابیر قابل اجرا و بدون برنامه‌های ریاضتی و اجباری و با مشارکت دادن مردم و مصرف‌کنندگان در تصمیم‌سازی و صرف به جای اعتبارات ملی و توان فنی و مدیریتی کشور، می‌توان بدون تنش‌های اجتماعی علی‌رغم افزایش جمعیت بر مشکلات کم‌آبی غلبه کرد.
با اتخاذ تدابیر مناسب می‌توان ضمن حفظ آبادانی مناطق مختلف کشور و با توزیع مناسب مبادی تولید و مصرف، در میان مدت و بلندمدت بر مشکلات آبی غلبه کرده و به ا‌حیای منابع آب زیرزمینی که ذخیره آینده کشور محسوب می‌شوند، پرداخت.
با مطرح شدن بحث شیرین کردن آب‌های آزاد توسط راکتورهای هسته‌ای این موضوع تا چه اندازه‌ای برای رفع موضوع آب کشور تاثیرگذار خواهد بود؟
شیرین‌سازی آب دریا با استفاده از فناوری‌های مختلف، نیاز به صرف انرژی دارد. برخی از این فناوری‌ها نیاز به انرژی الکتریکی و برخی دیگر به انرژی حرارتی نیاز دارند. در هر دو صورت می‌توان از راکتورهای نیروگاه هسته‌ای استفاده کرد. کما این که نیروگاه‌های بخار و نیروگاه‌های گازی نیز، هم با تامین انرژی الکتریکی و هم با استفاده از تلفات انرژی حرارتی آنها می‌توانند در این زمینه مورد استفاده قرار گیرند.
آیا تکنولوژی سیستم‌های آب شیرین کن‌ها به عنوان سیستم نوین آبی توانایی حل این معضل را دارند و خروجی این سیستم‌ها چه مشکلات زیست محیطی را ایجاد خواهد کرد؟
کشور ما در سال‌های اخیر از نظر تولید تجهیزات آب شیرین کن حرارتی و سامانه‌های تولید همزمان آب و انرژی به پیشرفت‌های قابل توجهی رسیده است. لیکن توسعه فناوری‌های غشائی در کشور از سرعت بالائی برخوردار نیست. در حالی که ظرفیت تولید آب شیرین از دریای عمان و خلیج‌فارس به بیش‌از 000/000 /20 متر مکعب در روز می‌رسد، سهم کشور ما در این حوزه در حدود 000/ 300 متر مکعب در روز است و سامانه‌های مورد استفاده در ایران شامل هر دو سیستم حرارتی و غشائی می‌شود.
پساب خروجی آب شیرین‌کن‌های حرارتی دارای آلودگی غلظتی و حرارتی و آب شیرین‌کن‌های غشائی دارای آلودگی غلظتی و شیمیایی است و تخلیه مستقیم آنها به منابع طبیعی از نظر زیست‌محیطی خالی از اشکال نیست ولی امروزه تمهیدات مختلفی برای کاهش اثرات زیست‌محیطی توسعه یافته است.
ایران در راه‌اندازی و استفاده از سیستم آب شیرین‌کن‌ها در چه مرحله‌ای می‌باشد؟
وجود منابع آب طبیعی در کشور موجب شده است که توسعه استفاده از آب شیرین‌کن‌ها در ایران به نسبت کشورهای منطقه از رشد کمتری برخوردار باشد. مجموع ظرفیت آب شیرین‌کن‌های موجود کشور به جرات کمتر از 000/000/ 1 مترمکعب در روز است که آمار آن به علت توسعه استفاده بخش خصوصی و صنایع خرد از دقت لازم برخوردار نیست.
آخرین فعالیت‌های احداث آب شیرین‌کن در کشور مربوط به شیرین‌سازی و انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان برای تامین آب مورد نیاز صنایع معدنی در استان‌های کرمان و یزد با ظرفیت نهایی بالغ بر 000/000 /1 مترمکعب در روز و با تامین اعتبار بخش خصوصی می‌باشد.
برنامه‌ریزی و هدفگذاری‌های جدیدی برای شیرین‌سازی و انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به استان‌های مختلف نیز صورت گرفته است که چالش‌های انتقال آن بیشتر از شیرین‌سازی است و نیاز به صرف اعتبارات و ایجاد ظرفیت‌های نیروگاهی بالایی دارد و از نظر اینجانب با استراتژی‌های ذکرشده بالا مغایرت اصولی دارد.
اگر به صورت خاص وارد جزئیات شویم سه بحران آبی در کشور بیشتر مورد تاکید و جلوه رسانه‌ای پیدا کرده‌اند که عبارتند از: بحران آب شرب تهران، مساله تامین آب دریاچه ارومیه و مساله خشک شدن زاینده‌رود به نظر شما برای هرکدام این موارد چه راهکارها و پیشنهادهایی می‌توان ارائه داد؟
از نظر بنده، مشکلات سه‌گانه فوق دقیقا در چارچوب موارد ذکر شده است. ثقل جمعیت و مبادی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در تهران، ثقل جمعیت و صنایع آب‌بر در اصفهان و استقرار الگوهای کشاورزی نامناسب و صنایع وابسته در حوزه دریاچه ارومیه و شکنندگی منابع آبی موجب بروز مشکلات گفته شده است و تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر نیز مزید بر علت گردیده است.
از مجموع 29 ناحیه شهری با جمعیت بیش از 000/000/ 10 نفر در جهان، 22 شهر در ساحل دریا، 4 شهر در کنار رودخانه‌های بزرگ و فقط سه شهر در نواحی با منابع آبی شکننده واقع شده‌اند که یکی از آنها تهران می‌باشد.
آقای دکتر با توجه به علم و تجربه کاری حضرتعالی آیا عزم کارشناسان و اساتید دانشگاه و حوزه آب در زمینه حل مشکلات آبی کشور و رفتار مسوولان در مقابل این معضل آبی ایران قابل تامل می‌باشد؟
علی‌رغم مشاهده معضلات ناشی از تنش آبی در شهرهای بزرگ و صنعتی کشور، متاسفانه هنوز هم مسوولین استان‌ها بر توسعه اینگونه شهرها اصرار می‌ورزند و با این روند به نظر می‌رسد که در 10 تا 15 سال آینده شاهد ظهور چند شهر دیگر با جمعیت بیش از 4 میلیون نفر در مناطق مرکزی و کم‌آب کشور خواهیم بود.
موانع قانونی و ضعف سیاستگذاری‌ها در حل مساله آبی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
قانون توزیع عادلانه آب در کشور در زمانی وضع گردیده است که تخصیص سرانه آب در کشور بیش از 5000 مترمکعب در سال و درصد برداشت منابع آب کمتر از 40 درصد بوده است و در سال‌های بعد به علت تاکید بر امنیت غذایی و رد هرگونه لایحه مبتنی بر تعدیل تعرفه آب تغییرات اعمال شده در قوانین مرتبط، همواره در جهت تسهیل واگذاری امتیاز آب و صدور پروانه بهره‌برداری از منابع آب، به خصوص آب زیرزمینی بوده است. این موارد موجب شده است که صرفه‌جویی در مصرف آب و افزایش راندمان مصارف آب از دیدگاه مصرف‌کنندگان هیچگاه اقتصادی نبوده است.
گرچه قانون توزیع عادلانه آب و قوانین وابسته در دست بازبینی است و فعالیت‌های زیادی در جهت آموزش همگانی و تغییر الگوی مصرف انجام شده و می‌شود، ولی به نظر بنده تا زمانی که صرفه‌جویی در مصرف آب مقرون به صرفه نباشد نمی‌تواند به موفقیت شایان توجهی برسد.
با توجه به عوامل اصلی آب و خاک، کم‌آبی چه تاثیرات جبران‌ناپذیری بر روی صنعت کشاورزی خواهد گذاشت و این صنعت که به عنوان یکی از صنایع مادر(اصلی) از نظر محیطی و اقتصادی به شمار می‌رود چه معضلاتی خواهد داشت و برای این معضل چه تدابیری اندیشیده شده است؟
ایران کشوری است که از نظر منابع خاک بسیار غنی است؛ در حالیکه عامل محدودکننده کشاورزی آب است. توسعه مراکز استقرار جمعیت و صنایع همواره منابع آبی و خاکی کشور را تهدید کرده است. تخصیص اراضی با خاک درجه یک و دو به صنایع و فروش زمین‌های کشاورزی برای ایجاد مناطق مسکونی امر تازه‌ای در کشور نیست.
اصرار بر توسعه شهرهای کشور، به خصوص مراکز استان‌ها و ثقل موقعیت‌ها در این مراکز باعث مهاجرت‌های ناخواسته و آسیب به منابع آب و خاک کشور شده است. موضوع کنترل مهاجرت در کشور از 30 سال پیش همواره دغدغه مسوولین بوده است، لیکن موفقیت این امر در گرو ایجاد جاذبه‌های اقتصادی و رفاهی در مناطق با ظرفیت‌های توسعه، همانند مناطق ساحلی دریاهای آزاد می‌باشد که قابلیت جذب و استقرار سرریز جمعیت شهرهای بزرگ را دارد.
در حال حاضر بیش از 50 درصد جمعیت دنیا در محدوده 60 کیلومتری دریا زندگی می‌کنند، در حالیکه این رقم در کشور ما علی‌رغم وجود بیش از 2700 کیلومتر خطوط ساحلی کمتر از 20 درصد است که بیشتر آن نیز در سواحل شمالی مستقر است.
جناب آقای دکتر فاضلی بارور کردن ابرها برای مبارزه با خشکسالی را، راهکاری جدی و کاربردی می‌دانید؟ در صورت عدم صلاحدید این راهکار، راهکار نوینی برای تامین آب‌های سطحی، شرب و تقلیل آبی سفره‌ها دارید؟
باروری ابرها در سال‌های اخیر به عنوان یکی از راه‌حل‌های افزایش ظرفیت منابع آبی کشور مطرح شده است؛ لیکن به نظر بنده با توجه به مسائل گفته شده و تاثیرگذاری محدود آن و همچنین تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر نمی‌تواند به عنوان راه‌حل اساسی موضوع محلی از اعراب داشته باشد.
آقای دکتر با توجه به اینکه شما جزو طراحان صنعت آب هستید آینده آبی ایران را چگونه و با چه دیدی مشاهده کرده و آیا راه‌حلی برای بازگرداندن این مایه حیات به رگ‌های ایران عزیز وجود دارد تا ایران اکوسیستم گذشته خود را به دست آورد؟
همانطور که ذکر شد، ایران از نظر میزان بارش و ظرفیت منابع آب در میان کشورهای منطقه از شرایط مناسب‌تری برخوردار است و در صورت برنامه‌ریزی مناسب و هوشمندانه که مبتنی بر درک واقعیت‌ها و دوری از تصمیم‌گیری‌های عجولانه و احساسی است، انشاءالله به شرایط پایدار و قابل اعتماد برای توسعه پایدار خواهد رسید.
اخبار اجتماعی - مردم سالاری
ویدیو : راه‌های افزایش راندمان آبی و آبیاری در کشور