سرویس بهداشتی؛ معضل گردشگری ایران! : بیش از یک دهه از مطرح شدن رسمی معضل نبود ...

بیش از یک دهه از مطرح شدن رسمی معضل نبود سرویس های بهداشتی مناسب در حوزه گردشگری می گذرد؛ اما همچنان این بحران پابرجاست و وعده های مسوولان بی اثر باقی مانده است. ماهنامه پیشه و تجارت - معصومه دیودار*: بیش از یک دهه از مطرح شدن رسمی معضل نبود سرویس های بهداشتی مناسب در حوزه گردشگری می گذرد؛ اما همچنان این بحران پابرجاست و وعده های مسوولان بی اثر باقی مانده است. نخستین مسوولی که این جرات را به خود داد تا در مورد سرویس های بهداشتی صحبت کند، اسفندیار رحیم مشایی، رییس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و معاون محمود احمدی نژاد رییس دولت های نهم و دهم بود.

رحیم مشایی وعده ساخت هزار سرویس بهداشتی و مجتمع خدمات بین راهی را داد که هیچ گاه محقق نشد و این معضل همچنان به عنوان یکی از بزرگ ترین معضلات گردشگران داخلی و خارجی پابرجا مانده است. وعده ای که با کمی درایت و اختصاص بودجه می تواند مرتفع شود، همچنان پس از ده سال نقل محافل گردشگری است تا شاید روزی فرجی شود و این معضل رخت از حوزه گردشگری برکند.



سعید شیرکوند، معاون سرمایه گذاری سازمان میراث فرهنگی در این باره می گوید: « هرچند ایده ساخت سرویس های بهداشتی بسیار خوب بود؛ اما برنامه ریزی، مکان یابی، انتقال زیرساخت ها و نگهداری و حفاظت برخی موارد مشکل داشت. با این وجود 350 مورد به بهره برداری رسیده است و حدود 450 مورد نیز در حال واسپاری هستند. اما جانمایی 140 مورد از سرویس های بهداشتی با مشکلاتی از جمله دور بودن از آبادی ها، خروجی ها و زیرساخت هایی مانند آب و برق رو به رو هستند.»

سرویس های بهداشتی به دور از امکانات

البته او سازمان متبوعش را موظف به ساخت سرویس بهداشتی نمی داند و معتقد است: «در صورتی که ردیف بودجه عمرانی به این بخش اختصاص یابد، سازمان میراث و گردشگری می تواند وارد کار شود، اما باید به این نکته توجه داشت که گردشگری بدون سرویس بهداشتی امکان ندارد. باید شرایطی را به وجود آورد تا سرویس های بهداشتی توجیه اقتصادی داشته باشند و تبدیل به بنگاه اقتصادی شوند؛ چرا که موضوع چگونگی نگهداری سرویس های بهداشتی بیش از بحث ساخت آن اهمیت دارد.»

در بسیاری مواقع گردشگران حاضرند مبالغ هنگفتی را بابت وعده های غذایی پرداخت کنند، اما حاضر نیستند برای استفاده از سرویس بهداشتی دو هزار تومان هزینه کنند. این مهم، نیازمند فرهنگ سازی در جامعه است. چنانکه شیرکوند می گوید: «تا زمانی که عموم جامعه بر سر پرداخت دو هزار تومان به خدمات دهندگان سرویس بهداشتی می جنگد، این مشکل هیچ وقت حل نخواهدشد. این مشکل آنقدر مهم است که حتی می توانیم برای آن همایش بگذاریم. شاید خنده دار باشد، اما مقوله مهمی است تا زمانی که سرویس بهداشتی به یک عمل اقتصادی سودآور تبدیل نشود، مشکلی حل نخواهدشد.»

قطعا تا زمانی که پروژه ای بازده اقتصادی نداشته باشد، نمی توان به دوام آن امید داشت. ساخت سرویس های بهداشتی در بیابان و به دور از هرگونه آبادانی و امکانات زیرساختی آنها تنها دورریختن سرمایه است، بلکه مورد بهره برداری نیز قرار نمی گیرد؛ چرا که نبود توجیه اقتصادی، بهره برداری از آن را با مخاطره رو به رو می سازد.

با این وجود مسوولان گردشگری همواره از گلایه های گردشگران درخصوص نبود سرویس بهداشتی مناسب سخن می گویند، اما زمانی که به گفته مسعود سلطانی فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ردیف اعتبار سرویس های بهداشتی در دولت حذف شده است، چگونه می توان به رفع این معضل امید داشت؟

تبدیل تهدید به فرصت

مرتضی رحمانی موحد، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی در این باره معتقد است: «می توان این تهدید را به فرصتی برای پولسازی تبدیل کرد. سرویس های بهداشتی خدمتی است که فرد خاصی را نمی شناسد؛ یعنی می تواند گردشگر خارجی یا مسافر داخلی را دربر گیرد. این خدمتی است که مجموعه مدیریت راه ها و شهری باید نسبت به تردد افراد ارائه دهند. به طور مثال در حوزه راه ها، وزارت راه با مجموع سازمان حمل و نقل و راهداری و در داخل شهرها مدیریت شهری و شهرداری ها باید این سرویس را ارائه کنند.»

مسوولان سازمان میراث و گردشگری در حالی مقوله ساخت سرویس های بهداشتی را از سر باز می کنند و آن را وظیفه نهادی دیگر می دانند که سایر نهادها و ارگان ها نیز با سیاستی شبیه به آنها با معضل سرویس های بهداشتی برخورد می کنند و هر نهاد این وظیفه مهم را برعهده نهادی دیگر می اندازد. در چنین شرایطی است که ساماندهی به وضعیت سرویس های بهداشتی فقط به عنوان یک مطالبه باقی مانده است.

به جرات می توان گفت سرویس های بهداشتی همچون کودک بی سرپرستی شده که هیچ کس حاضر نیست مسوولیت آن را برعهده گیرد. تعدد نهادهای سازمان دهنده از یک سو و تعدد مراکزی که مجوز بهره برداری از چنین خدماتی را ارائه می دهند از دیگر سو، موجب شده بخش مهمی مانند نظارت و بهره برداری از سرویس های بهداشتی در کشور بدون متولی بماند و همچنان از دوش یک نهاد به نهاد دیگر پرتاب شود.



البته معاون گردشگری تاکید دارد: «در حال حاضر با انبوهی از سازه های نیمه کاره رو به رو هستیم که در نقاط کارشناسی نشده قرار گرفته اند. سازه هایی که بدون استفاده باقی مانده اند و کسی نیست تا از آنها بهره برداری و نگهداری کند.»

این در حالی است که می توان با دریافت پول این خدمت را به یک کار اقتصادی تبدیل کرد. می توان در کنار یک واحد اقتصادی سرویس های بهداشتی ساخت؛ و می توان با تعریف ساخت رستوران یا کافی شاپ یا مرکز اقامتی و کمپ در کنار این مناطق گردشگری، هم امکانات بهره برداری از سرویس های بهداشتی که چارچوب آنها ساخته شده است را فراهم کرد، هم اشتغالزایی و رونق اقتصادی را به منطقه گردشگری تزریق کرد.

نارضایتی پشت نارضایتی

اگر سری به تاریخ بزنیم، متوجه می شویم که نخستین سرویس های بهداشتی در سال 1850 میلادی یعنی سال 1229 شمسی در لندن و با توجه به افزایش جمعیت این شهر ساخته شدند و در ایران هم اگرچه از سال های دور، ساخت سرویس های بهداشتی در مکان های عمومی مثال پارک ها رایج بود؛ اما از سال 1383 ساخت و توسعه این اماکن به شکل جدی تر در دستور کار شهرداری قرار گرفت.

البته شهرداری ها نیز از وضعیت سرویس های بهداشتی و تعداد آنها راضی نیستند. چنانکه مسوولان شهرداری پایتخت می گویند: «تعداد سرویس های بهداشتی عمومی در سطح شهر به صورت تصاعدی افزایش یافته تا جایی که از 200 دستگاه از سال 90 این تعداد به هزار و 776 دستگاه در سال 94 رسیده است» در حال حاضر ساخت و جاگذاری سه مدل سرویس بهداشتی در دستور کار مسوولان قرار دارد؛ سرویس های بهداشتی ثابت که در پارک ها و بوستان ها فعالیت می کنند؛ مدل پرتابل که شبیه به کانکس است و قابلیت جا به جایی دارند و مدل LSF که سازه ای سبک و آلومینیومی است. نگهداری و نظافت همه این سرویس های بهداشتی با پیمانکاران شهرداری است. با این وجود همچنان نارضایتی وجود دارد.



هزینه ای بالغ بر 150 میلیون تومان

اما معضل دیگری درخصوص ساخت سرویس های بهداشتی در مراکز پرگردشگر وجود دارد. گفته می شود در برخی از نقاط بافت تاریخی از جمله بازارهای سنتی، نیاز به ساخت سرویس بهداشتی احصا شده است؛ اما مخالفت ساکنان مانع ساخت سرویس بهداشتی عمومی است. این در حالی است که شهرداری برای ساخت هر چشمه سرویس بهداشتی، اعم از تملک زمین و ساخت نزدیک به 150 میلیون تومان هزینه می کند.

با این وجود همچنان مسوولان از وعده رفع مشکلات اینچنینی خبر می دهند. حتی این پیشنهاد داده شده است تا در جلسه بعدی ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر، از معاونان عمرانی استانداری ها دعوت شود تا در این زمینه اقدامی صورت گیرد.

درددل

اما از حرف تا عمل راه بسیار است. این طولانی بودن مسیر تحقق وعده های مسوولان تا جایی پیش رفت که شاهد شکل گیری کمپینی تحت عنوان «درددل» بودیم.

گروهی از فعالان صنعت گردشگری با تمرکز بر رفع بحران سرویس های بهداشتی بین راهی، کمپینی با نام «کمپین درددل» راه اندازی کردند تا شاید با تصویرکردن وضعیت ناخوشایند سرویس های بهداشتی بین راهی، مسوولان امر را نسبت به اقدام عاجل برای حل این بحران ترغیب کنند و مسیری راهگشا برای از بین رفتن این معضل در سفرها باشد.

طبق بررسی های این گروه که از 200 مسافر بین راهی صورت گرفت، بیش از 80 درصد از مسافران جاده ای، حاضر به استفاده از سرویس های بهداشتی و رستوران های بین راهی نیستند و به دلیل پایین بودن استاندارد و کیفیت این خدمات، از استفاده آنها تا حد امکان صرف نظر می کنند.
حتی 31 درصد کسانی که از این سرویس ها استفاده کرده بودند، حداقل دچار یک مورد بیماری عفونی شده بودند. این در حالی است که 73 درصد پرسش شوندگان آمادگی خود را جهت پرداخت هزینه برای استفاده از امکانات استاندارد اعلام کردند که خود توجیهی اقتصادی برای سرمایه گذاران در این زمینه محسوب می شود.

این نظرات در حالی مطرح می شود که ایران در دوران پسابرجام، خود را برای حضور گردشگران جهانی آماده می کند. در شرایطی که گردشگران داخلی از وضعیت سرویس های بهداشتی تا این اندازه ناراضی هستند، چگونه می توان نظر مثبت گردشگران خارجی را جلب کرد؟



تاریخ مستراح

پیش از آنکه انگلیسی ها در قرن 14 میلادی توالت فرهنگی را باب کنند، در تمام دنیا از توالت های زیرزمینی استفاده می شد. همین توالت هایی که ما به آنها ایرانی می گوییم در کشورهای دیگر به نام توالت شرقی، عربی، هندی، یا زمینی نامیده می شود. در دوران قاجاریه به توالت های ایرانی، آبخانه، آبریزگاه، خلا، لولئین خانه، مبال و مستراح هم می گفتند. هرچند تاریخ مکتوبی در این باره وجود ندارد، اما از سابقه طولانی آفتابه که یکی از اختراعات بی بدیل ایرانی هاست، می توان پی به قدمت توالت های ایرانی برد.

جعفر شهری نیز در کتاب تهران قدیمش می نویسد: «اولین توالت عمومی پایتخت در اواخر قرن گذشته در خیابان ناصرخسرو راه افتاد که مردم به آن خلاء رئیس می گفتند. ماجرای این توالت عمومی هم آن بوده که صاحب منصبی بعد از اخراج از منصب دولتی اش، با زنی ازدواج می کند که سرمایه شوهرش را می گیرد و بعد از خرید قطعه زمینی، اولین توالت عمومی تهران را راه اندازی می کند.»

توالت های جهانی

انقلاب سرویس های بهداشتی

بارها برای هر یک از ما اتفاق افتاده است که در سفرهای شهری و بین شهری با معضل بزرگی به نام نیاز مطلق به سرویس بهداشتی دست و پنجه نرم کرده باشیم. حتی اگر از گفتن لفظ توالت هم خجالت بکشیم، اما این را قبول داریم که رفاه و آسودگی خیال در سفرهای شهری و بین شهری در گرو این مساله خجالت برانگیز اما مهم قرار دارد. با این وجود گله و شکایت های بسیاری از نابسامانی وضعیت این کثیف های دوست داشتنی وجود دارد و همواره مورد بی مهری و بی توجهی مسوولان قرار می گیرد.

 اما در سایر کشورها، مسوولان نه تنها از پرداختن به سرویس های بهداشتی خجالت زده نمی شوند، بلکه برای آن WIFI رایگان تامین می کنند و توالت های مدرن می سازند. برخی هم انقلاب راه می اندازند یا کمپین های پرسر و صدا تشکیل می دهند تا به جهانیان بگویند به توالت هایشان که اصل اول بهداشت و رضایت گردشگران است، اهمیت می دهند.

ژاپن و توالت های مدرن WIFI

وزارت گردشگری ژاپن در همین راستا در سال 2015 بیش از 20 میلیاردین، برابر با 163 میلیون دلار را به ساخت توالت های مدرن با WIFI رایگان اختصاص داد. میزان اعتبار مالی تخصیص داده شده، بیشتر از 14.2 میلیاردین اعتباری است که قبلا از سوی این آژانس درخواست شده بود که نشان از اهمیت دادن مسوولان ژاپن به این مقوله دارد.
 
لازم به ذکر است نصب توالت های فوق پیشرفته ژاپنی که مجهز به گرمکن صندلی، سیفون هوشمند، خنثی کننده اتوماتیک بو و حتی مجهز به ملودی هستند، در برنامه گردشگران این کشور قرار گرفته و تا سال 2020 اجرایی خواهدشد. این طرح پیشتر در برخی از هتل های ژاپن اجرا شده بود و مسوولان قصد دارند آن را در اماکن عمومی همچون فرودگاه ها و مکان هایی که بیشتر مورد تردد گردشگران خارجی است، نصب کنند.



چین و انقلاب سرویس های بهداشتی

البته چین نیز از اهمیت به سرویس های بهداشتی غافل نشد و با دریافت چند شکایت از سوی گردشگران به فکر احیای سیستم سنتی سرویس های بهداشتی خود افتاد. در حالی که سرمایه گذاری مستقیم بر گردشگری چین از مرز 490 میلیارد می گذرد؛ انقلابی تازه در چین در حال وقوع است که از آن می توان به عنوان انقلاب «سرویس های بهداشتی» نام برد. مسوولان چین خبر داده اند در آینده نزدیک حدود 33500 توالت در چین ساخته خواهدشد و 25 هزار سرویس بهداشتی دیگر در این کشور نوسازی خواهدشد.

تایلند و کمپین «توالت تمیز»

مسوولان تایلند در اوایل سال 2015، با توجه به نظرسنجی از گردشگران نسبت به تمیزی و بهداشت توالت ها به عنوان اولویت ارتقای گردشگری در این کشور، کمپین توالت تمیز را با همکاری آژانس های گردشگری راه اندازی کردند، چرا که بیشتر گردشگران داخلی و خارجی نظافت و پاکیزگی توالت ها را اولویت نخست درخواست های خود عنوان کرده بودند.

در بررسی های دیگری روشن شد عوامل و بخش های یچون شلنگ آبپاش، کف توالت ها، دسته یا ظرف های آب، دکمه یا فلکه های شیر آب و نیز صندلی توالت ها به ترتیب از مهم ترین عوامل انتشار بیماری های واگیر هستند. از این رو برای جلب رضایت گردشگران و جلوگیری از شیوع بیماری ها، کمین «توالت تمیز» راه اندازی شد و مورد توجه مسوولان تایلندی قرار گرفت.

پارک موزه «فرهنگ توالت» در کره جنوبی

اهمیت توجه به توالت ها تا جایی پیش رفت که کره جنوبی طی سال های گذشته پارک موزه «فرهنگ توالت» را در شهر «سوون»، به منظور آگاهی مردم از تاریخ و آشنایی با روش های سنتی و مدرن توالت و همچنین تشویق مردم به دریافت و درک بهتر اهمیت توالت در سلامت و بهداشت عمومی راه اندازی کرد.

مسوولان کره ای معتقد هستند: «هرچند این پارک در ابتدا می تواند سبب خنده و شوخی افراد شود، اما درواقع این پارک می تواند برداشت افراد را نسبت به این مقوله مطرح و عادت های ناپسند رفتاری را تغییر دهد. در عین حال می توان به راحتی دید که این موضوع تنها یک مساله شخصی و فردی نیست و ابعاد اجتماعی و فرهنگی گسترده ای دارد.»




توالت در دنیای هنر مدرن

نقش توالت حتی در دنیای هنر فراتر از دنیای گردشگری است؛ چنانکه براساس یک نظرسنجی هنری، توالت مارسل دوشان تاثیرگذارترین اثر هنری مدرن دنیا در تمامی دوران نام گرفته است. در یک نظرسنجی که از 500 کارشناس هنر انجام شد، اثری از دوشان با عنوان «فواره» بیش از تابلوی «دوشیزگان آوینیون» اثر پابلو پیکاسو و تابلوی مریلین مونرو اثر اندی وارهول، مورد توجه قرار گرفت.

دوشان در سال 1917توالتی را امضا کرد و آن را در نمایشگاهی به نمایش گذاشت و با این کار دنیای هنر را شوکه کرد. سایمون ویلسون کارشناس هنر می گوید: «انتخاب اثر دوشان پیش از آثار پیکاسو و ماتیس واقعا شوکه کننده است. اما این انتخاب بیانگر پویایی هنر امروز و این نکته است که در هنر مهم ترین چیز فرآیند خلاقه ای است که در اثر هنری خود را به رخ می کشد و فرقی نمی کند که اثر از چه ساخته شده یا چه شکلی داشته باشد.» تمام این عوامل، این نکته را گوشزد می کنند که خلاقیت و توجه به نظر عموم جامعه می تواند راهگشای پیشرفت و توسعه باشد؛ چه در هنر، چه در گردشگری و چه در بطن جامعه.



بحرانی به نام رفع حاجت - امیررضا هادی*:

سال هاست صنعت گردشگری با بحران کمبود سرویس های بهداشتی رو به رو است. چنانکه نبود سرویس بهداشتی در مسیرهای گردشگری از یک سو و رعایت نشدن اصول تعمیر و نگهداری آن از دیگرسو، سبب شده مسافران داخلی و خارجی با مشکلات بسیاری در این خصوص رو به رو شوند.

همواره در سطح شهر و به خصوص مسیرهای بین شهری شاهد گردشگران نگرانی هستیم که با این پا و آن پا کردن درصدد رفع نیاز هستند، اما مکان مناسبی برای این مهم پیدا نمی کنند.

اگر درصدد جذب گردشگر و به تبع آن رشد و توسعه ایران هستیم، باید تلاش داشته باشیم چهره ایران را نزد جهانیان تغییر دهیم. این در حالی است که ایران به عنوان کشور بدون سرویس های بهداشتی شناخته شده است. باید توجه داشت که ساخت سرویس بهداشتی معضل این حوزه نیست، بلکه چگونگی نگهداری و بهره برداری از آن اهمیت دارد.

درواقع می توان از این طریق کارآفرینی داشت. با نصب کانکس های پیشرفته در اقصی نقاط ایران و پایتخت، می توان علاوه بر رفع این مشکل، برای اقشار مختلف جامعه درآمد و اشتغال ایجاد کرد.

درواقع طرحی 24 ساعته پیشنهاد شده است که هزینه های تعمیر و نگهداری آن توسط فروشگاهی که در کنار آن ساخته می شود، تامین خواهدشد.



در مرحله نخست می توان بانوان بی سرپرست و بدسرپرست را در این بخش فعال کرد و در مراحل بعد برای سایر اقشار اشتغال ایجاد کرد. تاکنون نمونه های این طرح با هزینه ای بالغ بر 20 میلیارد تومان که توسط خیرین تامین شده است، در استان های تهران، قزوین و دماوند به مرحله اجرا درآمده است و قصد برآن است تا با همکاری شهرداری ها قراردادهای 20 ساله برای تحقق آن بسته شود. این طرح در قالب کانکس های بهداشتی با بهره گیری از مواد و وسایلی که غیرقابل سرقت هستند، در نظر گرفته شده است. طراحی آن نیز به گونه ای است که معتادان- که یکی از معضلات سرویس های بهداشتی هستند- امکان مخفی کردن یا کشیدن مواد را در آن ندارند و نمی توانند شیرآلات آن را بدزدند. بدین جهت این طرح با رفع چنین مشکلاتی، قادر خواهدبود تبدیل به بخشی درآمدزا و اشتغالزا شود.

با توجه به متحرک بودن آن نیز می توان بخش هزینه خرید زمین و ملک را از ساخت سرویس های بهداشتی حذف کرد و به بخش نظافت و بهره برداری از آن افزود. با عملیاتی شدن چنین طرح هایی در سطح ملی، می توان به رفع معضل سرویس های بهداشتی امید داشت.

*فعال صنعت گردشگری

ویدیو : سرویس بهداشتی؛ معضل گردشگری ایران!