روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی : روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی سیزدهم شهریورماه، ...
روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی
سیزدهم شهریورماه، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی است. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حكمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا - در سال 362 هجری قمری در اطراف خوارزم متولد شد و به این خاطر به بیرونی یعنی خارج از خوارزم معروف شده است.
ابوریحان بیرونی البته یك فیلسوف رسمی كه دارای روش خاص فلسفی باشد، نبود، اما دارای آگاهی عمیق فلسفی بوده و این امر از اشارات بسیاری كه در ضمن كتاب‌هایش به چشم می‌خورد، مسلم می‌شود.
حتی در ضمن این مباحث می‌بینیم كه برخی مشكلات كلامی و مذاهب فلسفی را نام می‌برد و با عباراتی پرمعنی و پخته از آن‌ها انتقاد یا استقبال می‌كند. ابن ابی اصیبعه در این زمینه می‌گوید:
«او معاصر با شیخ‌الرییس ابن سینا بود و میان آن دو مراسلات و محادثاتی رد و بدل می‌شد و من جواب چند سؤال را از آن ابن سینا كه ابوریحان از او پرسیده بود، پیدا كردم كه حاوی امور مفید و سودمندی بود». و ازجمله كارهایی كه بیرونی كرده این است كه «وجوه توافق میان فلسفه فیثاغوری افلاطونی و حكمت هندی و بسیاری از مذاهب صوفیه را بیان كرده است».
او از اولین كسانی است كه به پیدا كردن وزن مخصوص بسیاری از اجسام مبادرت كرد و آن‌چنان این كار را دقیق انجام داد كه اختلاف وزن‌های محاسبه‌شده‌اش با وزن‌هایی كه دانشمندان در قرن‌های اخیر با توجه به تمام وسایل جدید خود تهیه كرده‌اند، بسیار ناچیز است.
ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر می‌كرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یك كره مشخص می‌كرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یك نقشه مسطح پیاده كند و این مقدمهعلم كارتوگرافی بود كه این‌كار با ابوریحان شروع شد.
نزد ابونصر منصور علم آموخت، در 17 سالگی ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را رصد كرد و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج كرد.در دربار مأمون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته، چند سال هم در دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر به‌سر برده است.
در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت كرد. زمانی كه سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت، درصدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از كشتن وی درگذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد.
در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آن‌جا با حكما و علمای هند معاشرت كرد و زبان سانسكریت آموخت و مواد لازم را برای تألیف كتاب خود ـ "ماللهند" ـ جمع‌آوری كرد. ابوریحان در طول زندگی خود حدود یك‌صد و 43 كتاب در زمینه‌های نجوم، هیأت، منطق و حکمت نوشت.
ازجمله تألیفات او "قانون مسعودی" در نجوم و جغرافیا و "آثار الباقیه" در تاریخ، آداب و عادات ملل است. از دیگر آثارش به "التفهیم"، تحقیق "ماللهند"، "اسطرلاب"، "سدس"، "تحدید"، "چگالی‌ها"، "سایه‌ها"، " وترها"، "پاتنجلی"، "قره‌الزیجات"، "قانون"، "ممرها"، "الجماهر" و "صیدنه" می‌توان اشاره كرد.
سید امین درباره بیرونی چنین می‌گوید: «بیرونی حكیم ریاضی، عالم به نجوم بود و در فلسفه و طب و جغرافی و تاریخ و ادب و شعر لغت مهارت داشت». ابن ابی اصیبعه نیز معتقد است: «ابوریحان به علوم فلسفی اشتغال داشت و در هیأت و نجوم فاضل بود و همو در صناعت طب نظری نیكو داشت».
صفدی او را چنین وصف می‌كند: «... در دانش‌های فلسفه و ریاضی یگانه روزگار خود بود، و در طب و نجوم بسیار كوشیده و ماهر گشته بود». سخائو - خاورشناس آلمانی - كه درباره بیرونی تحقیقاتی كرده و چند كتاب را در این زمینه چاپ كرده، درباره او گفته است: «بیرونی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های عقلی است كه تاریخ اسلام به خود دیده است».
سمیث در بخش نخستین از كتاب "تاریخ ریاضیات" می‌نویسد: «بیرونی درخشان‌ترین چهره علمی زمان خود در ریاضی بوده است، و اروپاییان بسیاری از معلومات نادر و كمیاب خود را در باب «هند» مدیون ابوریحان و آثار ارزنده او هستند».
جرج سارتن در كتاب "مقدمه‌ای بر تاریخ علم" به نبوغ بیرونی و وسعت اطلاعات او اذعان كرده و می‌گوید: «بیرونی نه فقط از فیلسوفان و ریاضیدانان و جغرافیدانان نامبردار است، بلكه از بزرگ‌ترین مورخان اسلام و از نامدارترین دانشمندان جهان است».
بروكلمان در "تاریخ رجال اسلامی" می‌آورد: «حقیقت این است كه شجاعت فكری بیرونی و حب او به آگاهی علمی و دور بودنش از توهم و دوستداری حقیقت و تسامح و پاكی ضمیر او، جملگی از خصالی است كه در قرون وسطا بی‌نظیر بوده است. درواقع او نابغه‌ای نوآور بود و در مسائل علمی بصیرت كامل داشت و نظرش نافذ و صائب بود».
اما ابوالفضل بیهقی در این‌باره چنین می‌نویسد: «... و من كه این تاریخ پیش گرفته‌ام، التزام این‌قدر بكرده‌ام تا آن‌چه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه، و پیش از این به مدتی دراز كتابی دیدم به خط استاد ابوریحان، و او مردی بود كه در ادب و فضل و هندسه و فلسفه در عصر او چنو دیگری نبود و به گزاف چیزی ننوشتی،... و این دراز از آن دادم تا مقرر گردد كه من در تاریخ، چون احتیاط می‌كنم».
عبدالحمید دجیلی درباره بیرونی چنین می‌گوید: «اگرچه ابوریحان معمولا آثار خود را به عربی و سانسكریت می‌نوشت، اما از لحاظ فارسی دارای تسلط كامل بود تا آن‌جا كه كتاب "التفهیم" وی كه به دو زبان پارسی و تازی نوشته شده است، هم‌اكنون به عنوان یك مرجع لغت فارسی مورد توجه دانشمندان و ادبای فارسی است.
این روایت معروف است كه در واپسین ساعات عمر ابوریحان بیرونی شخصی به دیدنش آمد و او در بستر بیماری پاسخ مسأله‌ای علمی را از وی پرسید. اطرافیان که از کار او متعجب شده بودند، از بحث علمی برحذرش داشتند؛ ابوریحان در پاسخ چنین گفت: «آیا پاسخ این سوال را بدانم و بمیرم بهتر است یا ندانسته بمیرم؟» ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری قمری در سن 78 سالگی در شهر غزنین از دنیا رفت.
----------------------------
پی‌نوشت: در نگارش این مطلب از منابع مختلفی استفاده شده است.
منبع: خبرگزاری ایسنا
ویدیو : روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی