واژه شناسی مطالعات زنان و جنسیت خانواده : خانواده یعنی چه؟ شاید به نظر برسد ...

خانواده یعنی چه؟ شاید به نظر برسد معنا و مفهوم واژه خانواده ساده و پیش پاافتاده است و به تعریف و توصیف نیاز ندارد. اما جالب است بدانید که خانواده آن طور که شما اکنون در ذهن دارید نه تنها در بیشتر طول تاریخ بشر وجود نداشته است.



مجله زنان امروز - یاسمن کرمی: در یک سده گذشته، با گسترش مطالعات و تحقیقات مرتبط با جنسیت، مفاهیم و اصطلاحات جدید برای کمک به تحلیل و بررسی جوانب مختلف مسائل شکل گرفته که بسیاری پیش تر هم وجود داشته ولی کاربرد جدید و متفاوتی برای آنها ارائه شده و برخی نیز بنا به ضرورت وضع شده اند. سال ها طول کشید تا این معانی و واژه های جدید در ذهن حک شوند و در متن ها به کار روند.

در ایران نیز با گسترش تحقیقات و مطالعات در حوزه زنان و  جنسیت در سال های اخیر، کاربرد این واژگان در متن ها گسترش قابل توجهی یافته و معادل های نسبتا مناسبی برای آنها ارائه شده است. مترجمان مطالعات زنان و جنسیت به زبان فارسی نیز مانند نویسندگان زبان اصلی به استفاده از واژه های موجود در معانی جدید و واژه سازی نیاز دارند که می تواند بسیار دشوار باشد.

خانواده یعنی چه؟ شاید به نظر برسد معنا و مفهوم واژه خانواده ساده و پیش پاافتاده است و به تعریف و توصیف نیاز ندارد. اما  جالب است بدانید که خانواده آن طور که شما اکنون در ذهن دارید نه تنها در بیشتر طول تاریخ بشر وجود نداشته است بلکه هم اکنون نیز برای تمام افراد بشر معنی و شکل مشابه و مشترک ندارد. خانواده تاریخ دارد، گذشته، حال و آینده دارد و مدام در حال دگرگونی است. درواقع، نحوه سکونت و همزیستی انسان ها با یکدیگر به عوامل مختلفی مثل آب و هوا، منابع غذایی، تهدیدات خارجی، و نحوه تهیه غذا و سرپناه بستگی داشته و به تناسب تغییر هر یک از این موارد شکل و گستردگی خانواده و روابط درونی آن دستخوش تغییر شده است.



در طول تاریخ، خانواده انواع گوناگونی داشته است که بعضی از اشکال آن در مناطق محدودی هنوز هم وجود دارند. در صورتی که فرزندان نزد مادر می ماندند و همراه خانواده مادر بزرگ می شدند به آن مادر مکانی می گفتند. در اینجا پدر تکلیفی در برابر زن و فرزندانش نداشت و مردان خانواده زن (پدر و برادر او) بودند که در بزرگ کردن فرزندان به زن کمک می کردند و پدر فرزندان متعلق به خانواده پدری بودند که به آن پدرمکانی می گفتند. در این نوع، پدر مسئول بزرگ کردن فرزندان خود بود.

خانواده از بُعد دیگری نیز قابل تقسیم بندی است و آن نحوه زندگی افراد یک فامیل با یکدیگر است. اگر خانواده فقط متشکل از زن و شوهر و فرزندان باشد به آن خانواده هسته ای می گویند و اگر زن و شوهر و فرزندان در کنار خانواده پدری یا مادری زندگی کنند به آن خانواده گسترده گفته می شود.

مطالعه خانواده و تاریخچه و نحوه شکل گیری انواع خانواده برای جامعه شناسان و مردم شناسان بسیار حائز اهمیت بوده است. محققان حوزه مطالعات زنان بخش مهمی از تحلیل های خود را بر پایه تشریح و تحلیل ساختار خانواده بنا نهاده اند و حتی حوزه جدیدی به نام مطالعات خانواده به علوم انسانی افزوده شده است. محققان در پی یافتن پاسخ این سوال به کاوش در دل تاریخ پرداخته اند که ساختار خانواده چگونه به شکلی که امروزه مشاهده می کنیم و نام آن را خانواده پدرسالار گذاشته ایم، درآمده است. آنها دو نظریه عمده ارائه می دهند.



نظریه اول این است که بشر با یکجانشین شدن و نیز رشد کشاورزی و انباشت ثروت و مالکیت خصوصی به این فکر افتاد که ثروت خود را برای بازماندگانش به ارث بگذارد. از آنجا که مادر هر فرزند مشخص بود و پدر کودک بود که به اثبات پدربودن خود نیاز داشت، مردان در کنار افزایش زمین و دارایی خود درصدد تصاحب زنان و محدودکردن روابط آنان برآمدند تا مطمئن شوند که فرزندان زن از آن خود آنان است، و فرزندان بیشتر سبب و نیز نشانه قدرت بیشتر مردان بود.

در نتیجه، زن و فرزندان و زمین و باغ، همه، جزء دارایی های مرد شدند و از آنجا کهتری زن و مهتری مرد آغاز شد و در طول تاریخ به ستم بر زنان و تضعیف قدرت آنان در اجتماع انجامید، چرا که زنان از حضور در اجتماع محروم و به خانه و زادوولد و بزرگ کردن کودکان محدود شدند و مالکیت دارایی ها نیز از آن مردان شد.

نظریه دوم ایناست که «کارکرد» خانواده پدرسالار به استیلای این نوع از خانواده منجر شده است، بدان معنا که با تقسیم کار جنسیتی میان زن و مرد، و سپردن تامین معاش خانواده به مرد و نگه داری از فرزندان به زن، خانواده توانسته به تعادلی برسد که برای اعضای آن و جامعه کارکرد مثبت داشته باشد و به همین دلیل این ساختار پابرجا مانده است.

اما مدافعان برابری زن و مرد معتقدند به هر یک از این دلایل که خانواده ساختار پدرسالار پیدا کرده باشد، اکنون و با پیشرفت تکنولوزی و ایجاد انواع نهادهای اجتماعی که می توانند کارکردهای سنتی خانواده (مانند نگه داری، آموزش، تربیت و مراقبت از کودکان و کهن سالان، پرستاری و درمان اعضای خانواده و حفظ امنیت آنها) را به نحو پذیرفتنی انجام دهند، دیگر نیازی به حفظ خانواده پدرسالار نیست و در حال حاضر کژکارکرد یا تاثیر منفی وجود این نوع ساختار بیشتر از کارکرد مثبت آن است. طبق این نظریه، باید به ریاست و سیطره قدرت مرد بر خانواده پایان داد و قدرت را به طور برابر میان زن و مرد تقسیم کرد. چرا که قدرت یک طرفه مرد در خانواده موجب خشونت علیه زن و کودکان می شود.



همچنین، با محدود شدن وظایف زن به خانه داری و بچه داری، استعدادها و توانایی های ذهنی نیمی از جمعیت جامعه به هدر می رود و به انجام کارهای کم نیاز از خلاقیت و مهارت و دانش محدود می شود. درواقع، در دنیای رقابتی کنونی، به تک تک اعضای جامعه به صورت نیروهای مولد و خلاق نگریسته می شود که می توانند در جهت رشد شخصی و پیشرفت اجتماع خود فعال باشند.

باگسترش دیدگاه برابری طلبانه، تغییرات شگرفی در خانواده ایجاد شد. زنان، با ورود به دوره تحصیلات دانشگاهی و سپس بازار کار، به پیشرفت در شغل و تخصص خود علاقه پیدا کردند و در پذیرفتن فرزندآوری و تربیت فرزند به عنوان تنها و مهم ترین وظیفه خود تردید کردند. اینجا بود که دولت ها، برای تشویق زنان به فرزندآوری، شروع به برداشتن گام هایی در جهت تسهیل این کار کردند. ایجاد مهدکوک و در نظر گرفتن مرخصی زایمان از این جمله بود.

رشد فردگرایی منجر به افزایش طلاق و نیز کاهش ازدواج، و در نتیجه باعث پیدایش و گسترش نوع جدیدی از خانواده شده است: خانواده تک والد، که در آن فقط یکی از والدین سرپرستی فرزندان را بر عهده دارد. از آنجایی که هنوز برابری زن و مرد در اغلب جوامع محقق نشده است و زنان تک والد در تربیت فرزندان خود با مشکلات مالی زیادی مواجهند، دولت ها و نهادهای اجتماعی سعی دارند از خانواده های زن سرپرست حمایت کنند تا آسیب کمتری به اعضای آن وارد شود.

خانواده به عنوان مهم ترین واحد اجتماع مرکز توجه سیاست گذاری دولت ها از یک سو و مطالعه و تحلیل دانشمندان علوم انسانی از سوی دیگر است. دولت ها با توجه به اهداف توسعه ای، سیاسی و اقتصادی خود سعی در جهت دهی به کارکردهای خانواده دارند، از تعداد فرزندان تا استفاده از محصولات مصرفی و رسانه ای و غیره. در جایی مثل کشور چین سیاست تک فرزندی اجباری و در جایی دیگر افزایش جمعیت جمعیت تبلیغ و تشویق می شود.