اغلب چک‌های برگشتی «خرد» هستند(+نمودار) : اخباراقتصادی - بررسی روند 20 ساله ...
اخباراقتصادی - بررسی روند 20 ساله اسناد بهادار
اغلب چک‌های برگشتی «خرد» هستند
آخرین آمار بانک مرکزی از «چک»های برگشتی (اسناد برگشت‌داده‌شده) حاکی از این است که در پنج‌ماهه اول سال1393 تعداد 2/35 میلیون برگ «چک» به مبلغی معادل 235هزارمیلیاردریال برگشت داده شده و نسبت کل تعداد و مبلغ «چک»های برگشت‌داده‌شده به مبادله‌شده به‌ترتیب 2/12 و 4/8 درصد است. درباره عوامل افزایش میزان «چک»های برگشتی دلایل گوناگونی ارایه شده، از رکود و بیماری اقتصادی، سیاست‌های مالی انقباضی و ضعف قانون «چک» گرفته تا همدستی مدیران بانک‌ها و سوء‌استفاده‌های مالی.
حتی ادعا میشود از ارزش «چک» به‌عنوان ابزار مبادلاتی در اقتصاد کشور به‌شدت کاسته شده که منجر به افزایش مبادلات نقدی شده است. همچنین صحبت از وجود 12میلیون «چک» برگشتی در دستگاه قضایی شده که البته با توجه به میزان متوسط سالانه 5/7میلیون «چک» برگشتی در سالهای اخیر، چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. در ایران ضمن آنکه از «چک» برای پرداخت نقدی استفاده میشود، کاربرد مهم‌تر آن برای خرید نسیه و تسویه مدت‌دار مطالبات است.
معمولا کمترین میزان «چک»های برگشتی مربوط به «چک»های با تاریخ روز بوده و با بالارفتن مدت پرداخت «چک»ها ریسک عدم پرداخت بالا می‌رود. در کل دوره 20ساله (93-1373) ضمن اینکه تعداد و مبلغ «چک»های مبادله‌شده به‌ترتیب 1/9 و صدبرابر افزایش یافت، تعداد و مبلغ «چک»های برگشت‌شده به‌ترتیب 98 و 3/7 برابر بالا رفت.
از این‌رو دیده میشود افزایش کلی میزان «چک»های برگشت‌شده به تعداد و نه به مبلغ آنها مربوط میشود. در همین دوره ارزش متوسط «چک»های مبادله‌شده و برگشت‌شده به‌ترتیب 53 و 27برابر شده است. از سال1373 تا 1376 روند نسبت «چک»های برگشتی (به کل «چک»های مبادله‌شده) رو به رشد بوده اما در طی دوره 86-1376 با کاهش قابل‌توجه 36درصدی نسبت به سال1376 روبه‌رو شد.
در سالهای 1387 و 1388 رشد شدید و بی‌سابقه نسبت «چک»های برگشتی (42درصد مبلغی و 116درصد تعدادی) به‌وقوع پیوست و از سال1389 این نسبت تقریبا ثابت مانده است. در طی دوره 20ساله رشد حجم پولی «چک»های مبادله‌شده و برگشت‌شده و همچنین نقدینگی از رابطه مستقیم و خطی با یکدیگر برخوردار است اما ارزش متوسط «چک»های مبادله‌شده و برگشت‌شده (با تعدیل برحسب نقدینگی) به‌ترتیب کاهش 55 و 79درصدی را تجربه کرده است.
تا پیش از سال1386 رشد مبلغ متوسط «چک»های مبادله‌شده و برگشت‌شده از رشد شاخص تورم کمتر بوده اما از این سال به‌بعد رشد مبلغ متوسط «چک»های مبادله‌شده از شاخص تورم پیشی گرفته است (افزایش 35درصدی نسبت به تورم در سال1393 نسبت به سال1386) و اگرچه مبلغ متوسط «چک»های برگشت‌شده تا حدی نسبت به تورم بالا رفت، اما همچنان رشد کمتر از شاخص تورم (کاهش 32درصدی) را داراست.
تعداد کل «چک»های مبادله‌شده با رشد مداوم متوسط سالانه 10درصدی از تعداد 25/6میلیون در سال1373 به 78/2میلیون در سال1385 بالغ شد. در دوسال 1387 و 1388 با کاهش 40درصدی تعداد «چک»های مبادله‌شده به 47/5میلیون رسید که تاکنون در حول‌وحوش همین مقدار نوسان داشته است. افزایش تعداد «چک»های برگشتی در مقابل ثبات حجم ارزش آن از سال1387 شروع و در سال1390 (با نسبت 12/4درصد از کل «چک»های مبادله‌شده و 2/5برابر میزان سال1386) به اوج خود رسید. در مجموع دوره 86-1373 نسبت ارزش متوسط هر برگ «چک» برگشت‌شده به مبادله‌شده 8/0 بود که در مجموع در دوره 92-1388 به میزان نصف، یعنی 0/4 کاهش یافت.
با وجود اینکه تعداد «چک»های مبادله‌شده در سال1386 نسبت به سال1373 بیش از سه‌برابر بالا رفت اما حجم ارزشی «چک»های مبادله/ برگشت‌شده (با تعدیل نسبت به تورم کلی کالاها و خدمات) تغییری نداشته است که به مفهوم شیوع گسترده استفاده از «چک» در بین عامه مردم (ضمن افزایش اعتماد بازار به «چک») تا سال 1386 است. روند کاهش اعتماد بازار به «چک» از سال 1387 شروع و در سال 1388 به اوج خود رسید که تاکنون کم‌وبیش ادامه یافته است. دولت نهم از نیمه‌دوم سال 1384 با آزادسازی تسهیلات بانکی (توام با کاهش نرخ سود بانکی) حجم عظیمی از نقدینگی (بدون‌ضابطه و افسارگسیخته) را به اقتصاد تزریق کرد که منجر به بروز معضلات زیادی شد.
از آن پس با کاهش حجم تسهیلات‌دهی بانک‌ها (با شعار معروف سه‌قفله‌کردن) رشد نقدینگی (با تعدیل بر حسب تورم) در سالهای 1386 تا 1388 تا حدی کنترل و محدود شد که این امر همزمان با افزایش بی‌سابقه نسبت «چک»های برگشتی طی دوسال 1387 و 1388 و تاثیرگذار بر آن شد. طی این دو سال تعداد «چک»های مبادله‌شده با 40درصد کاهش و تعداد «چک»های برگشت‌شده با 30درصد افزایش مواجه شد.
لازم به ذکر است در سالهای 1384 تا 1386 بالاترین رشد تاریخی بهای زمین به میزان 2/8برابر و پس از آن کاهش 28درصدی در سالهای 1387 و 1388 به وقوع پیوسته است. شیوع گسترده به‌کارگیری «چک» و آن هم به‌صورت مدت‌دار توسط مردم (از بانوان خانه‌دار گرفته تا شرکت‌های بزرگ) به‌نوعی، خلق شبه‌پول محسوب میشود که در کمتر اقتصاد جهانی (و به‌ویژه اقتصادهای پویا و پیشرفته) مرسوم است. شعب بانکی کشور با تعداد بسیار زیاد که در حدود 2/5 برابر متوسط جهانی و کشورهای منطقه است، حجم مهمی از فعالیت جاری‌شان مربوط به امور «چک» است. فعالیت بانک‌ها چنان به امور مربوط به «چک» گره خورده، که به نظر می‌رسد بیتاثیر در رواج آن نباشد.
در غیاب وجود کارت‌های اعتباری (دارای اعتبار خرید، صرف‌نظر از وضعیت موجودی نقدی دارنده آن) همانند بسیاری از کشورها، تا حدی «چک» نقش کارت‌های اعتباری را در نظام مالی کشور ایفا می‌کند. معضل کاهش اعتماد عمومی به اعتبار «چک» و افزایش میزان «چک»های برگشتی، از دولت‌های قبلی به میراث مانده و ریشه در سیاستگذاری‌های اقتصادی و بانکی کشور در سالهای 1384 و 1385 دارد که منجر به بروز آن از سال1387 شد که تاکنون ادامه یافته است و برخلاف تصور اذهان عمومی ارتباط قابل‌توجهی با رکود اقتصادی اخیر ندارد.
به‌طور کلی نه می‌توان شیوع استفاده سه‌برابری از «چک» در بین سالهای 1373 تا 1386 را امری مثبت و نه کاهش نسبی 38درصدی استفاده از آن در دوره 93-1386 را امری منفی تلقی کرد اما مساله نگران‌کننده، افزایش نسبی تعداد «چک»های برگشتی به میزان 53درصد در طی این دوره است.
مساله، افزایش بیش از دوبرابری تعداد «چک»های برگشت‌شده است نه حجم ریالی آنها. حجم پولی «چک»های برگشت‌شده رابطه بسیار مستقیمی با حجم پولی «چک»های مبادله شده دارد. رشد «چک»های برگشتی مربوط به «چک»های با مبالغ پایین (کمتر از 40درصد مبلغ متوسط «چک»های مبادله شده) است.
حجم پولی استفاده از «چک» رابطه بسیار نزدیک و مستقیمی با حجم نقدینگی دارد که تا سال1387 روند رشد آن از نقدینگی تندتر و از این سال تاکنون کندتر بوده است. ضمن آنکه ساماندهی و اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌تر در رفع معضل «چک»های برگشتی بیتاثیر نخواهد بود، اما راه‌حل اساسی را باید در سیاست‌های کلان اقتصادی و نوسازی سیستم و سازوکار مبادلات مالی کشور جست‌وجو کرد.
* مقادیر ارایه‌شده برای سال1393 و براساس داده‌های اعلام شده برای پنج‌ماهه اول برآورد شده‌‌اند.
اخباراقتصادی - احسان سلطانی
ویدیو : اغلب چک‌های برگشتی «خرد» هستند(+نمودار)