تاریخچه سنتور و معرفی انواع ساز سنتور : سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه‌ای است   سنتور، ...

سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه‌ای است

 

سنتور، یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران

سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم‌نوازی را به خوبی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر سنتور یکی از گسترده‌ترین سازهای ایرانی است. برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است،

ساز سنتور
سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه‌ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می‌باشد. سنتور از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می‌کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی‌متر و کوچک‌ترین ضلع سنتور (دور از نوازنده) 35 سانتی‌متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی‌متر می‌باشند. ارتفاع جعبه سنتور در حدود 8 تا 10 سانتی‌متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می‌شود.

 

روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر سنتور، یکی از گسترده‌ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم‌نوازی را به خوبی دارد.

 

تاریخچه سنتور

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود؛ کهن‌ترین نشانه‌ای که از ساز سنتور بر جا مانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان (۵۵۹پیش از میلاد) است. در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که همانندی زیادی به سنتور دست ورزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود.

 

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای ایران به شمار می‌رود

 

برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان‌که امروزه گونه‌های مشابه ساز سنتور در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.

 

بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان‌که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.

 

برخی معتقدند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است

 

بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که سنتور طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سدهٔ کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند.

 

نوازندگان معروف و قدیمی سنتور

 

از نوازندگان معروف سنتور می توان فرامرز پایور را نام برد

 

از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور می‌توان محمدصادق خان، علی‌اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهه‌های اخیر سنتور می‌توان فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل‌الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی، حسین پرنیا را نام برد. از سازندگان مشهور سنتور می‌توان به مهدی ناظمی و داریوش سالاری اشاره کرد.

 

پرویز مشکاتیان، از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور

 

انواع سنتور در ایران
سنتور سُل‌كوك و لاكوك رایج‌ترین و پر استفاده‌ترین سنتور در ایران محسوب می‌شود و مدرسین سنتور استفاده از آن را به هنرجویان خود توصیه می‌كنند. اما به غیر از این نوع رایج، انواع دیگری از سنتور در ایران ساخته و استفاده می‌شوند كه از نظر ابعاد كلاف و تعداد خرك‌ها و ... با نوع رایج متفاوت هستند.

 

از جمله سنتورهای 10 ، 11 و 12 خرك از این قبیل هستند. انگیزه برای استفاده از این نوع سنتورهای غیرمعمول براساس تجربه شخصی نوازنده می‌باشد اما سهولت كار با این سنتورها و امكان اجرای چند دستگاه در یك مرحله كوك سنتور با استفاده از خرك‌های اضافی و جابه‌جا كردن آنها از جمله انگیزه ها برای این كار ذكر شده‌اند. وقتی از سنتور 12 خرك صحبت به میان می‌آید بدین معنی است كه در هر ردیف از خرك‌های زرد و سفید 12 خرك وجود دارد به عبارت دیگر در مجموع 24 خرك وجود دارد. روش كوك كردن این نوع سنتورها با سنتورهای 9 خرك كاملا متفاوت است.

 

- سنتور لاكوك

نوع دیگر از سنتور كه امروزه رواج یافته است سنتور لاكوك است كه از آن بیشتر اوقات در تك‌نوازی‌ها و بداهه نوازی ها استفاده می‌شود و در مقایسه با سنتور سُل كوك صدای زیرتری دارد و از نظر كوك نیز یك پرده بالاتر از سنتور سُل كوك می‌شود این سنتور نیز از نوع 9 خرك می‌باشد. كلاف جلو 80 سانت، كلاف عقب 33 سانت، قطر سنتور 26 سانت، ضخامت چوب كلاف 15 تا 16 میلیمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول كمتر است.

 

- سنتور سی‌كوك
نوع دیگر سنتور سی‌كوك نام دارد كه ابعاد آن از سنتور لاكوك نیز كمتر است.

 

- سنتور كروماتیك
نوع دیگر، سنتور كروماتیك نامیده می‌شود كه دارای سه اكتاو و نیم است و در كارهای اركستری از آن استفاده می‌شود. كلیه سیم های این سنتور سه تایی است (به استثناء هشت خرك سمت راست زرد) و نت‌خوانی این نوع ساز با كلید سُل و روی خط دوم حامل نوشته می‌شود.

 

بخشهای مختلف سنتور

 

جنس چوب سنتور عمدتا از گردو می باشد

 

جعبه رِزُنانس: یکی از اجزای سنتور، جعبه رزنانس می باشد. منظور از جعبه رزنانس، جعبه ای شامل صفحه و کفه و کلاف می باشد که با چسب یا سریشم به هم متصل هستند. در داخل  جعبه بین ۳ تا ۷ چوب (پل) به قطر حدودی یک سانتی متر وجود دارد که بین صفحه و کف قرار دارد که بنا به تخصص و تجربه سازنده ساز سنتور در جاهای خاصی قرار میگیرد که این خود به یک دست بودن صدا و تناسب حجم صدا و جنس آن کمک بسیار زیادی می کند. لازم به ذکر است که برخی از اساتید سازنده سنتور فقط با ابزار پل عیوب صدایی بسیاری از سازها را می توانند رفع کنند.

 

جنس جعبه سنتور: جنس چوب سنتور عمدتا از گردو می باشد (البته چوب راش، آزاد، رز وود، فوفل… نیز در ساخت جعبه سسنتور استفاده میشود) که البته خود چوب گردو بنا بر عمر درخت، قطر تنه، منطقه رویش درخت، مدت زمان خشک شدن چوب و شیوه خشک شدن آن کیفیتهای مختلفی دارد. بسیاری از اساتید سازنده ساز سنتور معتقدند چوب مناطق سردسیر مثلا کردستان، سنندج، الموت و… از کیفیت بهتری برای ساخت سنتور برخوردارند. البته از دید اکثر اساتید چوب گردوی تیره که دارای رگه های  راست و منظم و یا فرهای ابر گونه روی چوب می باشند، که مدت زیادی (مثلا حداقل ۵سال) از خشک شدن آنها می گذرد، گزینه مناسبی برای خرید سنتور ی خوش صدا خواهد بود.

 

گل روی جعبه سنتور: بر روی صفحه سنتور دو سوراخ به شکل گل وجود دارد که به آن گل سنتور گفته میشود. علت حضور این گل بر روی صفحه سنتور علاوه بر زیبایی،  کمک به ایجاد رزنانس در داخل جعبه می باشد که محل آن بر اساس شیوه پل گذاری و سلیقه سازنده سنتور، زیر سیمهای زرد و پشت خرک تعبیه می شود.

 

ضخامت صفحه و کف سنتور: بسیاری از اساتید حرفه ای معتقدند که چیدمان پل تنها فاکتور مهم تنظیم صدای ساز سنتور نیست بلکه ضخامت صفحه و کف نقش بسیار زیادی در کیفیت صدای سنتور دارد. البته در این بین ضخامت صفحه سنتور از اهمیت بیشتری برخوردار است. بنا به جنس چوب و میزان خشک شدن آن ضخامت کف بین ۷ تا ۹ میلیمتر و صفحه بین ۵٫۵ تا ۷٫۵  میلیمتر تنظیم می شود. شایان ذکر است که اساتید حرفه ای سنتور بنابر جنس چوب ممکن است ضخامتهای مختلفی در نقاط مختلف صفحه و کف ایجاد کنند که البته خود همین تجربه و تخصص زیادی را می طلبد.

 

شیطانک: یکی دیگر از اجزای سنتور شیطانک می باشد. روی دو ساق ذوذنقه سنتور یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که شیطانک گفته می شود. که بعدا سیمهای سنتور روی آن قرار میگیرد. ارتفاع شیطانک در سنتور از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن،  میزان فشار سیمها روی خرک تغییر میکند که این خود در نهایت روی صدای ساز سنتور اثر گزار خواهد بود.

 

گوشی و سیمگیر در سنتور: در طرف راست سنتور و بر روی کلاف گوشی قرار دارد که سیمها ی ساز سنتور در نهایت از طریق همین گوشیها کوک وتنظیم می شوند. اما نکته مهم در قسمت گوشی شیوه سوراخ کاری و برقو زدن است که رعایت همین نکته به کوک خوب و دقیق منجر خواهد شد. اما سیمگیر در طرف چپ ساز سنتور قرار دارد که تنها نکته مهم شیوه گره زدن سیم است که در نگهداشتن کوک می تواند موثر باشد.

 

سیم سنتور: سیم‌های سنتور به دو دسته سیم‌های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم‌های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می‌شوند. لازم به ذکر است که در بیش از 100 سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می‌کردند. سیم‌های سفید بر روی خرک‌های سمت چپ و سیم‌های زرد بر روی خرک‌های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند.

 

نت‌نویسی برای سنتور
نت علامتی است كه صداهای موسیقی به‌وسیله آن مشخص و نوشته می‌شوند. نت‌ها با اسامی « دو - ر - می - فا - سُل - لا - سی » نامگذاری می‌شوند. الفبای موسیقی از هفت نت تشكیل می‌شود و برای نگارش آنها از دو سیستم می‌توان استفاده كرد. سیستم اول:
Do - Re - Mi - Fa - Sol - La - Si
و سیستم دوم
C - D - E - F - G - A - B
می‌باشند. در كشور ایران از سیستم اول استفاده می‌شود.

پنج خط حامل: پنج خط افقی با فاصله‌های معین و موازی هستند كه نت‌ها در رو و لابه‌لای آنها قرار می‌گیرند. با نام‌های مشخص و شماره‌گذاری خطوط. همچنین فواصل از پایین به سمت بالا می‌باشند.

در سمت چپ خطوط حامل علامت كلید سُل قرار می‌گیرد كه نام و موقعیت صدای نت‌ها را معین می‌كند. در موسیقی كلیدهای مختلفی به‌كار برده می‌شوند اما برای نت‌نویسی سنتور فقط از كلید سُل استفاده می‌شود و بدین ترتیب نتی كه روی خط دوم حامل قرار می‌گیرد سُل نامیده می‌شود و بقیه نت‌ها نسبت به نت سُل شناخته می‌شوند.
وسعت صدای سنتور 9 خرك و ترتیب قرارگرفتن نت‌ها در روی خطوط حامل به شرح زیر است.

 

برای نت‌نویسی سنتور فقط از كلید سُل استفاده می‌شود

 

در سنتور، نت‌ها در سه قسمت به نام‌های سیم‌های زرد (پزیسیون اول)، سیم‌های سفید (پزیسیون دوم) و سیم‌های پشت خرك (پزیسیون سوم) تقسیم شده‌اند كه هر پزیسیون شامل 9 خرك می‌باشد و خرك‌ها را از پایین به بالا می‌شمارند و در هر طرف سنتور سیم‌های زرد و سفید 2 سری 9 تایی خرك وجود دارد كه از روی هر خرك 4 سیم (یكصدا) عبور كرده است كه نشانگر یك نت می‌باشد. در هر پزیسیون نام نت‌ها به ترتیب زیر می‌باشد (از چپ به راست):

 فا   می   ر   دو   سی   لا   سُل   فا   می
9    8     7   6     5      4     3      2     1       ®   شماره خرك

 

 كه نت می و فا در هر پزیسیون دو بار تكرار می‌شود. خرك‌های اول و دوم و خرك‌های هشتم و نهم هر پزیسیون در هر سه پزسیسون به همین ترتیب نامگذاری می‌شوند.

 

نوازندگی سنتور

نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن‌ها «مضراب» یا «زخمه» می‌گویند، صورت می‌گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم‌های سنتور عمل می‌کند. مضراب از 4 قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. هنگام نواختن سنتور انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده سنتور با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می‌آورد. مضراب‌های سنتور در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که خود باعث لطیف‌تر شدن صدای سنتور می‌شود.

 

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر پادشا

منابع:

scipost.ir

saz24.ir

alighaffari.ir

 

ویدیو : تاریخچه سنتور و معرفی انواع ساز سنتور