آداب و رسوم مراسم خاکسپاری در فرهنگ های مختلف : مراسم خاکسپاری و آیین‌های سوگواری ...

مراسم خاکسپاری و آیین‌های سوگواری در میان اقوام مختلف متفاوت هستند

 

 آئین های مراسم خاکسپاری

مراسم خاکسپاری و آیین‌های سوگواری انعكاسی از باورهای اقوام مختلف هستند و شاید بتوان مراسم خاکسپاری و آئین های عزادری را یكی از مهم‌ترین نمادهای هویت اجتماعی افراد به شمار آورد. برگزاری مراسم خاکسپاری و تدفین، سوم، هفتم و چهلم از جمله آیین‌های عزاداری به سبك ایرانی ها هستند.

مراسم خاکسپاری

مرگ نه تنها یک اتفاق بیولوژیکی است که جنازه را مانند یک پس‌مانده‌ای رها می‌کند که باید به آن رسیدگی کرد، بلکه مهم‌تر از آن، به دلیل باورها، نمادها، آیین‌ها و شعائری که دارد یک اصل اجتماعی-فرهنگی به وجود می‌آورد.

 

البته باید دانست که آیین‌ها و مراسم، ادامه بلافاصل باورها هستند و مراسم خاکسپاری به طور خاص، از اشکال آگاهانه فرهنگی یکی از کهن‌ترین، عام‌ترین و در عین حال ناآگاهانه‌ترین کارهای انسان به شمار می روند یعنی همان نیاز به غلبه بر رنج و اندوه مرگ و مردن.

 

اهمیت مراسم خاکسپاری

بررسی بقایای آیین‌های مراسم خاکسپاری سه چیز را نشان می‌دهد:

نخست آنکه این باور وجود دارد که آنها بر آینده شخص متوفی، استحاله و دگردیسی جنازه و سرنوشت شخص حاکم هستند. دوم آنکه، مراسم خاکسپاری نشان می دهد که آنها به خویشاوندان و سوگواران نزدیک متوفی نیز توجه دارند که باید به آنها دلداری داد و آرام‌شان کرد و سوم اینکه این مراسم های خاکسپاری نشان دهنده این است که، آنها در تجدید حیات گروهی شرکت می کنند که در اثر مرگ یکی از عزیزان‌شان متالِّم شده‌اند.

 

غالبا در جوامع سنتی در آفریقا و آسیا (خاصه در چین) آیین‌های مراسم خاکسپاری همانند یک نمایش یا تئاتر همراه با پانتومیم، رقص، موسیقی و حتی دلقک بازی اجرا می شود. مراسم خاکسپاری آنچنان اهمیت دارند که حضور شرکت‌کنندگان یک تکلیف محسوب می‌شود.

 

آیین‌های مراسم خاکسپاری غالبا در جوامع سنتی آفریقا و آسیا همانند یک نمایش اجرا می شود

 

مراسم خاکسپاری و سوگواری انعكاسی از باورهای اقوام مختلف

با وجود اختلافات زیاد میان ساكنان كشورهای مختلف دنیا از نظر فرهنگ، آداب و رسوم، عقاید و باورها،‌ زمانی كه صحبت از برگزاری مراسم عزاداری یا مراسم خاکسپاری می‌شود، همه دنیا به یك‌باره یك‌رنگ می‌شوند و در این‌جا دیگر مهم نیست كه برگزار‌كننده این مراسم خاکسپاری یك ایرانی باشد یا یك اروپایی یا حتی یك آفریقایی؛ بلكه مهم این است كه همه افراد ساكن این كره خاكی پهناور تلاش می‌كنند با برگزاری مراسم خاکسپاری و عزاداری به نحوی شایسته، علاقه و احترام خود را به فرد متوفی نشان دهند.

 

با وجود این، مراسم خاکسپاری و آیین‌های سوگواری انعكاسی از باورهای اقوام مختلف هستند و شاید بتوان مراسم خاکسپاری و آئین های عزاداری را یكی از مهم‌ترین نمادهای هویت اجتماعی افراد به شمار آورد.

 

آئین سوگواری و مراسم خاکسپاری در ایران

در كشور ما رسم بر این است كه به مناسبت درگذشت اقوام و نزدیكان از سوی خانواده فرد متوفی آیین‌ها و مراسمی با عنوان آیین‌های سوگواری و مراسم ختم به نشانه علاقه و احترام به فرد متوفی برگزار شود. برگزاری مراسم خاکسپاری، سوم، هفتم و چهلم از جمله آیین‌های عزاداری به سبك و شیوه ایرانی ها هستند. پذیرایی از تشییع‌كنندگان و عزاداران حاضر در مراسم خاکسپاری با حلوا و خرما نیز یكی از دیگر رسوم اصلی آیین‌های عزاداری ایرانی است كه هر یك از آنها نمادی از غذاهای بهشتی هستند.

 

در ایران برخلاف سنت دیرینه اقوام عرب كه مرده را شب‌هنگام به خاك می‌سپارند، مراسم خاکسپاری و تدفین در روز و پیش از غروب آفتاب انجام می‌شود و چنان‌چه فردی پس از غروب آفتاب از دنیا رفته باشد، یا تهیه تداركات لازم برای خاكسپاری تا غروب آفتاب به طول انجامد، مراسم خاکسپاری در روز بعد انجام خواهد شد.

 

رسم مشترک مراسم خاکسپاری در بین کشورهای مختلف
پوشیدن لباس سیاه در مراسم خاکسپاری از جمله رسوم مشترك در كشورهای مختلف است و هندی‌ها تنها قومی هستند كه در مراسم خاکسپاری لباس سفید می‌پوشند. در اغلب كشورها، خانواده فرد متوفی با كناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی، احترام و علاقه خود را به فرد متوفی نشان می‌دهند و اگرچه در سال‌های اخیر بسیاری از آیین‌های سنتی در برگزاری مراسم خاکسپاری به دست فراموشی سپرده شده‌اند، اما همچنان مراسم خاکسپاری ،ترحیم و عزاداری از تشریفاتی‌ترین و پرهزینه‌ترین مراسم‌‌هاست.

 

در بیشتر كشورها برگزاری مراسم خاکسپاری و عزاداری سه تا هفت روز به طول می‌‌انجامد؛ اما در هند این مراسم از نخستین روز پس از سوزاندن جسد فرد متوفی آغاز شده و تا سیزده روز ادامه پیدا می‌كند.

 

آماده سازی جنازه برای مراسم خاکسپاری: مناسکِ تطهیر و مراقبت مادرانه
آیین خاکسپاری با دفن جنازه آغاز می‌شود که یکی از جوانب اصلی آن تطهیر است. این تطهیر مقدمه‌ای نمادین برای تولد دوباره است. یکی از امور مقدس در میان یهودیان خاصه در اسلام که یک تکلیف الهی محسوب می‌شود عبادات است که مستلزم ارتباط با خداست و نه صرف یک عمل اجتماعی. آماده‌سازی مرده برای مراسم خاکسپاری در جوامع سنتی و باستانی امری عام و دارای مقرراتی دقیق است.

 

- مراسم خاکسپاری در میان سرخپوستان

در میان سرخپوستان، خاصه در آنتیل و هایتی، مراسم خاکسپاری و تدفین یادآور مناسک قابله‌هاست. با قرار دادن ظرف آب زیر بستر مرده، در واقع به صورتی نمادین منابع حیات را از نو احیا می‌کنند. باز می‌توان مطمئن بود روح که بدن را ترک کرده در عدم ناپدید نمی‌شود و متوفی که پاک و مطهر شده در جهان دیگر مجددا متولد می‌شود.

 

- مراسم خاکسپاری در میان آگنی بورای ساحل عاج

در مراسم خاکسپاری آگنی بورای ساحل عاج بین نگهداری و پاکیزه کردن نوزاد و متوفی شباهت‌هایی وجود دارد. پیرزنی بدن عریان را روی زانوها می‌گذارد و سه بار پیاپی آن را با آب تطهیر و معطر می کند و کفن می پیچد. برای نوزاد، این شعار با آوازخوانی همراه است. تطهیر و شستشو با دست راست و از سرتاپا انجام می‌شود. اما در مراسم خاکسپاری و در مورد متوفی این تطهیر با سکوت همراه است و با دست چپ و از پا تا به سر انجام می‌گیرد.

 

این امر از آن‌روست که تولد، رسیدن و ورود است و تولد دوباره، هجرت. در روستاهای اروپا امر آماده‌سازی مرده برای مراسم خاکسپاری را همچنان زنان انجام می دهند. آماده کردن مرده برای مراسم خاکسپاری، کاری مادرانه است.

 

- مراسم خاکسپاری در میان مائوها

مراسم خاکسپاری در میان مائوها بدین گونه انجام می شود که آنها، حوله‌ای گرم را روی بدن مرده می مالند. سپس آن را در پوششی نو قرار می دهند و در نهایت نیز یک کیمونوی تزئین شد بر تن او می کنند. سر را در یک دستار می پیچند و کفش‌هایی چرمی که نوک آن خمیده است به پایش می‌کنند. بعضا تهیه این کفش‌ها برای مراسم خاکسپاری به عهده یکی از نزدیکان متوفی است. پوشاندن کفش به این دلیل است که متوفی برای انجام سفری طولانی به کفش‌هایی مناسب احتیاج دارد.

 

مراسم خاکسپاری در ایران باستان
اعتقاد به روح و روان و زندگی پس از مرگ به اشکال گوناگون در سراسر نقاط و مراکز جهان باستان از جمله ایران وجود داشته‌است. بر اساس و مبنای همین اعتقاد در گور مردگان اسباب و لوازم زندگی و خوراک و پوشاک قرار می‌دادند.

 

در ادواری قدیم‌تر هنگام مراسم خاکسپاری بر اساس شغل متوفی ابزار پیشه‌اش را نیز پهلوی دستش قرار می‌دادند. اغلب مردگان را در عمق کمی که گاهی از ۲۰ سانتیمتر نیز تجاوز نمی‌کرد، دفن می‌کردند. شکل اسکلت‌هایی که باقی مانده به شکل خمیده و منحنی است. برخی اوقات مرده را طوری خمیده دفن می‌کردند که تمام اعضای بدنش به جانب شکم کشیده شده باشد.

 

با پیدایش و کشف فلزات، زینت مردگان هنگام مراسم خاکسپاری با اشیا ی یطلاه و نقره و سنگ‌های گران‌بها رسم و شایع شد. این رسم خدمت مهمی به فهم هنر و دانستنی‌های دیگر باستان‌شناسان کرده‌است زیرا که تقریباً تمامی جواهراتی که از زمان‌های باستان به دست ما رسیده‌است از مقابر و گورها یافت شده‌است.

 

رنگ‌کردن مردگان در ادوار قدیم

یکی از آئین های مراسم خاک سپاری در ادوار قدیم بدین صورت بوده است که جسد مرده را با رنگ قرمزی می‌پوشانیده‌اند که از اکسید آهن به دست می‌آمده و در فلات ایران فراوان بوده‌است. این نظر هم وجود دارد که ممکن است زندگان بدن خود را به دلایلی با همین ترتیب رنگ می‌کردند و چون فوت می‌شدند، اثر این رنگ بر بدنشان باقی می‌مانده‌است. در دوران های متأخرتر بجای اکسید آهن بر استخوان‌بندی متوفی با رنگی سرخ فام، با گِلِ اُخرا نقش هایی ایجاد می کردند.

 

مراسم خاکسپاری در دین مزدیسنا
ایران‌ویج زادگاه آریایی‌ها و زرتشتیان سرزمینی سرد و یخبندان و بیشتر ماه‌های سال زمین سرد و سخت و یخین بود. به دلیل عدم جنگل‌ها و کوهستانی بودن، آریایی‌ها مرده‌های خود را روی کوه‌های بلند و قله‌ها می‌گذاشتند تا خوراک کرکس‌ها شده، زودتر از بین بروند و جلوی بروز و شیوع بیماری گرفته شود.

 

اندک اندک برخی از ایرانیان از جمله مادها روی کوه‌ها و مکان‌های دور از اجتماع آدمیان برج‌هایی مشهور به دخمه ساختند که زرتشتیان به آن «دادگاه» و پارسیان «دخمو» می‌گفتند. (به انگلیسی: «tower of silenc) یعنی: «برج سکوت» ترجمه شده‌است. در وسط دخمه چاهی به نام «سراده» یا «استه‌دان» (استودان:استخوان‌دان) وجود داشت که استخوان مردگان پس از پاک شدن از پوست و گوشت در این چاه ریخته می‌شد.

 

برج خاموشان یا دخمه

 

مراسم خاکسپاری زرتشتیان
در آیین زرتشت آتش و آب و خاک مقدس هستند اگر جسد را مدفون کنند خاک را آلوده ساخته‌اند و اگر در آب غرق کنند آب را ناپاک نموده‌اند و اگر در آتش بسوزانند با آلوده ساختن این فروغ آسمانی بزرگترین معاصی صورت گرفته‌است. به عقیدهٔ پیروان مزدیسنا باید جسد را در دسترس مرغان و جانوران لاشه‌خور قرار داد و یا بالای برج‌های خاموشی در معرض نابودی گذاشت.
استفاده از تابوت در مراسم خاکسپاری در آئین مزدیسنا ممکن است به رعایت آئین آلوده نساختن خاک و یا تدفین بقایای اجساد ارتباط داشته‌باشد.

 

مراسم خاکسپاری و تدفین در مسیحیت
مسیحیان اولیه نیز مانند یهودیان و رومی ها، مردگان خود را در دخمه های زیر زمینی دفن می کردند. در این دخمه ها یک کلیسای کوچک برای اجرای مراسم خاکسپاری و تدفین وجود داشت. مسیحیان شکنجه شده در این قبرهای تاریک زیر زمینی پنهان می شدند و حتی در آنجا زندگی می کردند. به دلیل آنکه تعداد زیادی از مقدسین در این محلها دفن شده بودند، بسیاری از آنها بعدا تبدیل به مرقد و زیارتگاه شدند.

مراسم خاکسپاری در مسیحیت اغلب بین دو روز و یک هفته بعد از مرگ تشكیل مى‌شود. جزئیات مراسم خاکسپاری در مذاهب مسیحى مختلف است٬ ولى معمولا مراسم خاکسپاری با مراسم كلیسا شروع مى‌شود و سپس تابوت به قبرستان برده و دفن مى‌شود. آنجا عزاداران دوباره نماز مى‌خوانند و یک‌یک خاک بر تابوت مى‌اندازند. از جمله آیات كتاب مقدس كه در مراسم خاکسپاری مسیحى خوانده مى‌شود: (از خاک‌ گرفته‌ شدی‌ زیرا كه‌ تو خاک هستی‌ و به‌ خاک‌ خواهی‌ برگشت‌) و (ما را تعلیم ده تا ایام خود را بشماریم تا دل خردمندی را حاصل نماییم). فامیل نفر مرحوم معمولا مهمانان را بعد از مراسم خاک‌سپاری به كافه دعوت مى‌كند.

 

جزئیات مراسم خاکسپاری در مذاهب مسیحى مختلف است

 

مسیحیان برای شنیدن پیام رهایی بخش خدا آماده می شوند؛ زیرا معتقدند که خدا مسیح را برای عیادت بیماران، شفا دادن ایشان و آماده کردن آنان در لحظات جان دادن فرستاده است . آیین تدهین بیماران نشان دهنده وجود خدا و محبت اوست و به یاد می آورد که خدا انسان هایی را که به وسیله بیماری مورد امتحان قرار گرفته اند، فراموش نمی کند. به دیگر سخن ، هدف از این آیین آن است که با احساس جانکاه تنهایی و بی کسی بیماران مقابله نماید، مخصوصا در مواردی که جسم فرسوده شده و جان اندک اندک از تن می رود و مرگ فرا می رسد.

 

مسح کردن بیماران با روغن مقدس مسلم می سازد که آنان تنها نیستند، بلکه مسیح با ایشان است و آنان را به سوی خدا رهنمون می شود. همچنین گروهی از برادران ایمانی با او هستند و برای او دعا می کنند.
در قرون وسطی تنها زنانی را که به جادوگری متهم می شدند، پس از محاکمه در محاکم تفتیش عقاید با آتش می سوزاندند. دلیل می آوردند که با این تمهید روح شیطانی و پلید جادوگران همراه با جسم شان برای همیشه نابود شود.

 

مراسم خاکسپاری و تدفین در اسلام
در دین اسلام، مرده ها هم احترام دارند. نگاهی اجمالی به سرنوشت میت از زمان احتضار تا به خاکسپاری و اعمال شب وحشت و... همه و همه حکایت از احترام خاص اسلام به اموات است. در بین احکام دو نقطه اوج دیده می شود. اگر یک کار در بردارنده بالاترین مصلحت باشد تعبیر به واجب می شود و اگر در نقطه مقابل باشد و متضمن مفسده، تعبیر به حرام می شود و اما حکم اسلام درباره اموات بدین صورت بیان شده است: غسل، کفن، نماز و دفن مسلمان اگر چه دوازده امامی نباشد بر هر مکفی واجب است و اگر بعضی انجام دهند، از دیگران ساقط می شود و چنانچه هیچ کس انجام ندهد، همه معصیت کرده اند.

 

هنگام مراسم خاکسپاری چهار کار لازم است. اول تنظیف و غسل میت است که نشان از توجه دقیق اسلام به پاکیزگی و طهارت است. ویژگی آب مورد استفاده برای مراسم خاکسپاری هم بیان شده که باید پاک و غیر غصبی باشد سه بار شستن، نوعی احترام است به کسی که اولاً خداوند او را بالاترین مخلوق نامیده است. دوم اینکه اگر وی رکنی از خانواده بوده، بازماندگان او را با کمال محبت شستشو دهند. او گرچه از دنیا رفته ولی عُلقه خویشی و محبت همچنان باقی است.

 

پس از آن حنوط است. در مراسم خاکسپاری و تدفین، حنوط یا خوشبو کردن قسمت هایی که به هنگام سجده روی زمین قرار می گرفته، نیز واجب است. که این هم حکایت از خوش سلیقگی اسلام است. یعنی مردن شخص و خاکسپاری به معنای تمام شدن پرونده و مختومه بودن آن نیست. در مراسم خاکسپاری و تدفین پس از غسل نوبت پوشاندن میت است که در سه تکه پارچه پاک و حلال واجب است وی را بپوشانند. پوشش از نیازهای فطری بشر است و این به لحاظ حفظ حرمت انسان ها است. که بدن او عریان و بی لباس نماند حتی در صورتی که جان و روح ندارد.

 

سپس بر پیکر پاک مرحوم، نماز خوانده می شود. نمازی با پنج تکبیر که نشان از پنج وعده نمازهای یومیه دارد. که تشییع کنندگان همراه با ولی میت به جای آورده و جنازه را به سوی خوابگاه ابدی مشایعت می کنند. پاره ای دیگر از مستحبات هست که روح آنها به ما می فهماند که از منویات اسلام آن است که همین جسم از زیر خاک سالم بماند و حتی روایت است که کسی چهل مرتبه غسل جمعه را در روز جمعه نزدیک به زوال انجام دهد، جسدش نمی پوسد و درباره برخی از شهدا، منقول است که جسم آنان سالم است.

 

مانند حرّ بن یزید ریاحی که برخی آن را دیده اند. و درباره برخی علماء ربانی هم منقول است که جسم آنان در قبر پس از سالها سالم باقی مانده است. و این مطلب که در روز قیامت معاد جسمانی هم هست و عقیده شیعه هم بر آن است موءید این است که باقی ماندن جسم مدنظر اسلام است. در اسلام باقی ماندن جسم زیر خروارها خاک آن هم بدون تغذیه مادی،از ارزشها است و حاکی از سلامت روح مرحوم است.

 

اسلام برای تشییع جنازه و مراسم خاکسپاری فرهنگ و آداب خاصی دارد حتی المقدور هنگام خاکسپاری جنازه را بر روی دست حمل کنند. کیفیت دفن مردان با زنان اندکی متفاوت است. به لحاظ آثار تربیتی برای تشییع کنندگان میت را با ذکرهایی خاص تشییع می کنند. حضور در قبرستان و دفن میت در اماکن خاص نیز از دیگر برنامه های اسلام است.

 

آداب خاکسپاری و تشییع جنازه

 

اسلام برای تشییع جنازه و مراسم خاکسپاری فرهنگ و آداب خاصی دارد

 

• در مراسم خاکسپاری كسى كه جنازه را حمل مى‏ كند، هنگام حمل جنازه بگوید: «بسم اللَّه و باللَّه وصلى اللَّه على محمّد و آل محمّد، اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات».
• هنگام مراسم خاکسپاری جنازه را بر دوش بگذارند و ببرند و روى چهارپا و مانند آن برده نشود، تا از ثواب آن محروم نشوند، مگر آن‏كه عذرى باشد مثل دورى راه، البته حمل جنازه با چهارپا و مانند آن، معلوم نیست كه مكروه باشد.

 

• تشییع‏ كننده جنازه هنگام مراسم خاکسپاری در حال خشوع و تفكر باشد و چنین تصور كند كه خود او را برداشته و مى‏ برند و او بازگشت به دنیا را خواهش كرده و اجابت شده است.

• در حال تشییع پیاده باشد و سوار شدن در آن حال مكروه است، مگر آن‏كه معذور باشد، البته در وقت بازگشتن مكروه نیست.

• هنگام مراسم خاکسپاری، تشییع کننده پشت سر جنازه یا در یكى از دو طرف آن راه برود و اولى (پشت سر) افضل است.

 

• هنگام مراسم خاکسپاری هر تشییع‏ كننده هر چهار طرف تابوت را بردارد و بهتر است اول جلوى تابوت طرف راست میّت را بر دوش راست بگذارد سپس طرف راست آخر تابوت را روى دوش راست بگذارد بعد از آن طرف چپ آخر تابوت را روى دوش چپ بگذارد، آنگاه به قسمت چپ جلوى تابوت رفته آن را روى دوش چپ بگذارد.

 

• هنگام مراسم خاکسپاری صاحب عزا پا برهنه باشد و عباى خود را از دوش بردارد یا به طورى كه مناسب شخص عزادار است وضع ظاهرى خود را تغییر دهد تا اینكه معلوم شود او صاحب عزا است.

 

• خندیدن و لهو و لعب و برداشتن عبا براى غیر صاحب عزا و تند راه رفتن به طورى كه منافى مداراى با میّت باشد خصوصاً دویدن، در مراسم خاکسپاری و تشییع جنازه مكروه است، بلكه سزاوار است كه تشییع كنندگان هنگام خاکسپاری در راه رفتن میانه‏ روى نمایند.

 

• در مراسم خاکسپاری آتش بردن پشت سر جنازه در حال تشییع مكروه است، مگر در شب كه چراغ یا هر روشنایى دیگر مكروه نیست.
• در موقع عبور جنازه، برخاستن شخص نشسته مكروه است، مگر آن‏كه میّت كافر باشد كه در این صورت بر مى‏ خیزد.
• بهتر آن است كه زن‏ها در تشییع جنازه و خاکسپاری شركت نكنند؛ اگر چه میّت زن باشد و بعید نیست شركت زن‏هاى جوان، در تشییع جنازه مكروه باشد.

 

گردآوری:بخش فرهنگ و هنر پادشا

 

منابع:

ettelaathekmatvamarefat.com

bashgah.tebyan.net

hawzah.net

ویدیو : آداب و رسوم مراسم خاکسپاری در فرهنگ های مختلف